Choroba psychiczna – rozpoznanie i rodzaje

Choroba psychiczna odnosi się do stanów zdrowia psychicznego, które mają negatywny wpływ na myślenie, odczuwanie i zachowanie.

Podobnie jak „choroba fizyczna” może opisywać wiele fizycznych objawów, tak choroba psychiczna obejmuje wiele różnych problemów zdrowia psychicznego.

Być może zastanawiasz się, czym jest choroba psychiczna, a czym zaburzenie?

Jakie rodzaje problemów są kwalifikowane jako zaburzenie zdrowia psychicznego?

Jakie istnieją kategorie zaburzeń? Odpowiedź na te wszystkie pytania znajdziesz w tym artykule.

Zapisz się na bezpłatną konsultację psychologiczną

Definicja choroby psychicznej

Jesteśmy przyzwyczajeni do pojęcia „zdrowia” i „choroby”, gdy rozmawiamy o stanie naszego organizmu. Jednak nawet w tym przypadku dokładne określenie granicy między zdrowiem a chorobą nie jest łatwe.

Subiektywizm objawów

W przypadku zdrowia psychicznego sprawa komplikuje się jeszcze bardziej. Ostatecznie przecież diagnozy dokonuje się na podstawie subiektywnych doświadczeń i doniesień danej osoby.

Nie można np. pobrać próbki krwi i na podstawie wyników badania jej składu określić odstępstwa od normy.

Cienka granica między normą a chorobą

Kolejnym problemem jest fakt, że duża część objawów jest „normalna” do pewnego stopnia, a dopiero w nadmiarze (lub niedoborze) staje się symptomem choroby.

Weźmy na przykład lęk.

Każdy człowiek czasem go odczuwa. Chyba każdy zgodzi się, że nie oznacza to choroby psychicznej. Wręcz przeciwnie – np. niepokój w sytuacji utraty pracy jest zdrową reakcją.

Jeśli jednak ktoś odczuwa niepokój zbyt często i przed obiektami, które nie są zagrażające, to możemy już rozważać zdiagnozowanie zaburzenia lękowego.

Więcej o stanach lękowych

Konsekwencje prawne diagnozy

Ważnym problemem przy diagnozowaniu zaburzeń psychicznych, są także konsekwencje prawne wynikające z orzeczenia choroby psychicznej. Taka osoba, jeżeli np. dokonała jakiegoś czynu zabronionego prawnie, może być sądzona w inny sposób, niż osoba zdrowa.

W prawie nazywa się to niepoczytalnością – biegli psychiatrzy sądowi i psychologowie określają, czy dana osoba mogła „w czasie czynu rozpoznać jego znaczenie lub pokierować swoim postępowaniem”.

Jak można się domyślić, istnieje mnóstwo przypadków, w których przestępcy specjalnie chcieli zostać uznani za niepoczytalnych, aby zmienić możliwą karę sądu.

Inne konsekwencje prawne mogą obejmować także choćby niemożność zawarcia małżeństwa oraz jego unieważnienie, czy nawet ubezwłasnowolnienie.

Stygmatyzacja społeczna

Niemałym zagrożeniem jest także kulturowy i społeczny aspekt podejścia do zdrowia psychicznego. Nadal można spotkać się z piętnowaniem osób chorych psychicznie (nawet jeśli uzyskują leczenie i są w stanie samodzielnie funkcjonować).

Prowadzi to też do unikania sięgania po pomoc (spotykania się ze specjalistami lub ukrywania u psychiatry lub psychoterapeuty części swoich objawów).

Definicje zdrowia, choroby i zaburzenia psychicznego

W psychologii i psychiatrii możemy spotkać się z trzema głównymi pojęciami związanymi ze stanem zdrowia psychicznego. Są to: zdrowie, choroba i zaburzenie.

Zdrowie psychiczne – znaczenie

Najbardziej aktualną i powszechnie przyjmowaną definicją zdrowia psychicznego, jest ta stworzona przez WHO (Światową Organizację Zdrowia):

Zdrowie psychiczne to dobrostan, w którym jednostka realizuje swoje możliwości i potrafi poradzić sobie z różnorodnymi sytuacjami życiowymi, jest w stanie uczestniczyć w życiu społecznym oraz produktywnie pracować.

Oczywiście, prace nad tą definicją wciąż trwają – naukowcy proponują coraz nowsze i bardziej szczegółowe rozwiązania. Panuje jednak dość duża zgoda co do tego, że zdrowie psychiczne nie objawia się jedynie pozytywnymi emocjami – zdrowe jest przeżywanie całego spektrum odczuć, a istotny jest wpływ samopoczucia psychicznego na realizowanie się i radzenie sobie z codziennymi wyzwaniami.

Choroba psychiczna – znaczenie

Pojęcie choroby psychicznej pojawiło się prawdopodobnie na przełomie XVIII i XIX wieku – i już wtedy wzbudzało wiele emocji. Używało się wtedy także takich określeń jak obłęd, czy obłąkanie.

W XX wieku na sile zaczął przybierać sprzeciw wobec pojęcia „choroby psychicznej”. Przede wszystkim mówiono, że nie spełnia ona kryteriów rozumienia „choroby” w medycynie, ponieważ:

• zazwyczaj brakuje możliwości określenia przyczyny choroby
• brakuje określonej patogenezy (mechanizmu powstania i rozwoju choroby)
• niemożliwy jest do określenia jednolity obraz kliniczny (konkretnych objawów)
• w większości przypadków choroba psychiczna ma niemożliwy do przewidzenia przebieg
• brak jednolicie określonego postępowanie leczniczego

W tym okresie powstał nawet ruch antypsychiatrii, który zakładał, że w ogóle nie istnieje nic takiego jak choroba psychiczna. Argumentowano, że zaburzenia zachowania są efektem przebywania w szkodliwych warunkach szpitali psychiatrycznych. Ruch ten cieszył się dużym zainteresowaniem i poparciem (także w Polsce) szczególnie w latach 60’ i 70’ XX wieku.

Zaburzenie psychiczne – znaczenie

Ta ostra krytyka zmusiła psychiatrów i psychologów z całego świata, do wytężonej pracy nad nazewnictwem i uściśleniem kryteriów diagnostycznych.

Najbardziej spektakularnymi efektami tych prac było powstanie dwóch największych i najważniejszych podręczników diagnostycznych:

• DSM (Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders) wydany przez Amerykańskie Towarzystwo Psychiatryczne (obecnie obowiązuje edycja nr pięć, DSM-5),
• ICD (International Statistical Classification of Diseases and Related Health Problems) wydany przez Światową Organizację Zdrowia (obecnie aktualna jest edycja dziesiąta, ICD-10)

W żadnej z tych dwóch publikacji pojęcie „choroby psychicznej” w ogóle nie występuje. Zastąpiono je bardziej neutralną nazwą „zaburzenie psychiczne”.

Oczywiście, nie jest to koniec prac nad definicją zdrowia psychicznego i jego ubytków. Nadal panuje także pewien chaos – choć większość publikacji używa terminu „zaburzenia psychicznego”, pojęcie choroby dalej się zdarza.

Wszystko o nerwicy lękowej

Zaburzenia psychiczne (przegląd)

Poniższa klasyfikacja pochodzi z aktualnego, piątego wydania klasyfikacji zaburzeń psychicznych Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego, DSM. Przegląd ten umożliwia zrozumienie, w jakich obszarach diagnozowane są różne problemy ze zdrowiem psychicznym.

1. Zaburzenia neurorozwojowe

Zaburzenia neurorozwojowe pojawiają się już we wczesnym okresie rozwojowym. Charakteryzują się deficytami, które powodują upośledzenie funkcjonowania w życiu codziennym.

Niektóre z zaliczanych do tej grupy zaburzeń, to:

• niepełnosprawność intelektualna
• zaburzenie ze spektrum autyzmu
• zespół nadpobudliwości psychoruchowej (ADHD)

2. Zaburzenia należące do spektrum schizofrenii i inne zaburzenia psychotyczne

Ta grupa objawia się przez nieprawidłowości w jednej lub więcej z pięciu domen:

• objawy pozytywne (urojenia, czyli fałszywe przekonania i omamy, inaczej halucynacje)
• objawy negatywne (wycofywanie się z aktywności, utrata zainteresowań)
• zaburzenia poznawcze (pogorszenie uwagi, koncentracji i pamięci),
• zaburzenia afektu (problemy z nastrojem – np. ciągły smutek)
• dezorganizacja psychiczna (niezrozumiałe dla innych ludzi, „dziwaczne” zachowania)

W tej grupie zaburzeń znajdziemy między innymi:

• schizofrenię
• katatonię
• zaburzenia urojeniowe

3. Zaburzenia (afektywne) dwubiegunowe i inne z nimi związane

Zaburzenia z tej grupy charakteryzują się powracającymi stanami depresji, mani i hipomanii. Zaburzenia należące do tej grupy, to m in.:

• zaburzenie afektywne dwubiegunowe typu I i II
• zaburzenia cyklotymiczne

4. Zaburzenia depresyjne

Wspólną cechą wszystkich zaburzeń w tej grupie jest obecność smutnego, pustego lub drażliwego nastroju. Towarzyszą temu zmiany, które znacząco wpływają na zdolność jednostki do funkcjonowania. Zaburzenia depresyjne to np.:

• zaburzenia regulacji nastroju
• dystymia
• duża depresja

5. Zaburzenia lękowe

Wspólną cechą jest nadmierny strach i lęk oraz związane z nimi zaburzenia zachowania. Czasami poziom niepokoju jest obniżany przez zachowania unikające (wycofywanie się z danej aktywności, np. zaprzestanie wychodzenia z domu). W tej grupie znajdują się zaburzenia takie jak:

• zespół lęku separacyjnego
• fobie specyficzne
• fobia społeczna
• agorafobia

Więcej o fobii społecznej

6. Zaburzenia obsesyjno-kompulsyjne i inne
z nimi związane

Zaburzenia z tej grupy charakteryzują się obecnością obsesji i kompulsji. Obsesje to powtarzające się i uporczywe myśli, które są postrzegane jako natrętne i niepożądane. Kompulsje to powtarzające się zachowania lub działania umysłowe, do których jednostka czuje się wewnętrznie zmuszana. Do tej grupy zaburzeń zaliczamy m.in.:

• nerwica natręctw
• zaburzenia dysmorficzne
• patologiczne zbieractwo

7. Stres i zaburzenia związane z czynnikiem stresowym

Zaburzenia traumy i stresora obejmują zaburzenia, w których prawdopodobną przyczyną było narażenie na zdarzenie traumatyczne lub stresujące. W tej grupie zaburzeń znajdziemy m.in. zespół stresu pourazowego.

8. Zaburzenia dysocjacyjne

Charakteryzują się zaburzeniem w normalnym współdziałaniu świadomości, pamięci, tożsamości, emocji, percepcji, reprezentacji ciała, kontroli motorycznej i zachowania.

Objawy dysocjacyjne są odczuwane jako ingerencje z zewnątrz w świadomość i zachowanie, utrata ciągłości subiektywnego doświadczenia lub brak możliwości kontrolowania własnych funkcji umysłowych. Zaburzenia dysocjacyjne to m.in.:

• rozdwojenie jaźni
• amnezja dysocjacyjna
• fuga dysocjacyjna
• zaburzenie depersonalizacji i derealizacji

9. Zaburzenia z objawami somatycznymi i inne z nimi związane

Wszystkie zaburzenia w tym rozdziale mają wspólną cechę: objawy somatyczne (cielesne) związane ze znacznym niepokojem. Osoby z zaburzeniami z tej grupy często szukają pomocy u lekarza pierwszego kontaktu lub w szpitalach, rzadziej szukają porady u psychiatry lub psychoterapeuty (choć to właśnie w psychice leży podłoże ich samopoczucia fizycznego).

Więcej o tej grupie zaburzeń możesz przeczytać w tym artykule.

10. Zaburzenia jedzenia i odżywiania się

Charakteryzują się zaburzonymi zachowaniami związanymi z jedzeniem, które znacznie szkodzą także zdrowiu fizycznemu i funkcjonowaniu psychospołecznemu. W tej grupie znajdziemy m.in.:

• jadłowstręt psychiczny (anoreksja)
• żarłoczność psychiczna (bulimia)
• pica (spożywanie substancji niejadalnych)

11. Zaburzenia wydalania

Obejmują niewłaściwe wydalanie moczu lub kału i zwykle są diagnozowane w dzieciństwie lub w wieku dojrzewania.

Chociaż istnieją minimalne wymagania wiekowe do rozpoznania obu zaburzeń, są one oparte na wieku rozwojowym, a nie wyłącznie na wieku chronologicznym. Grupa obejmuje m.in.: moczenie mimowolne i nieretencyjne nietrzymanie stolca.

12. Zaburzenia snu i czuwania

Osoby z tymi zaburzeniami zwykle cierpią z powodu niezadowolenia ze snu i czuwania w odniesieniu do jego jakości, czasu i ilości. Brak snu dobrej jakości powoduje wyraźne cierpienie i wpływa na jakość codziennego życia. Do tej grupy zaliczamy m.in.:

• bezsenność
• narkolepsję
• bezdech senny
• parasomnie

O zaburzeniach snu piszemy w tym artykule.

Więcej o objawach nerwicy

13. Dysfunkcje seksualne

Dysfunkcje seksualne to niejednorodna grupa zaburzeń, które charakteryzują się zaburzeniem zdolności osoby do reagowania seksualnego lub odczuwania przyjemności w trakcie stosunku.

Do tej grupy zalicza się m.in.:

• opóźniony lub przedwczesny wytrysk
• zaburzenia erekcji
• zaburzenia orgazmu u kobiet

14. Dysforia płciowa (zaburzenia tożsamości płciowej)

Obejmuje zaburzenia związane z cierpieniem z powodu niedopasowania tożsamości płciowej do płci przypisanej w chwili urodzenia.

15. Zaburzenia niszczycielskie, kontroli impulsów i zachowania

Grupa obejmuje zaburzenia związane z problemami w samokontroli emocji i zachowań. Zawiera np.:

• piromanię
• kleptomanię
• zaburzenia zachowania

16. Zaburzenia związane z substancjami i uzależnienia

Grupa obejmuje psychiczne symptomy spożywania lub uzależnienia od substancji uzależniających.

W podręczniku wymieniono 10 odrębnych klas substancji: alkohol; kofeina; konopie indyjskie; halucynogeny; środki do inhalacji; opioidy; środki uspokajające, nasenne i przeciwlękowe; stymulanty (w typie amfetaminy, kokaina i innych); tytoń; i inne (lub nieznane) substancje.

Osobną grupą zaburzeń w DSM-5 są zaburzenia związane z używaniem leków (i niechciane skutki uboczne leków).

17. Zaburzenia neuropoznawcze

Kategoria ta obejmuje grupę zaburzeń, w których występuje deficyt poznawczy, który nie był obecny od urodzenia lub bardzo wczesnego życia, zatem stanowi spadek w stosunku do wcześniejszego poziomu funkcjonowania.

Deficyty poznawcze występują w wielu zaburzeniach psychicznych (np. w schizofrenii), ale tylko te zaburzenia, których podstawowymi cechami są funkcje poznawcze, są uwzględnione w tej kategorii.

Przykłady zaburzeń:

• delirium
• zaburzenie neurokognitywne z powodu choroby Alzheimera

18. Zaburzenia osobowości

Zaburzenie osobowości jest trwałym wzorcem wewnętrznego doświadczenia i zachowania, które znacznie odbiega od oczekiwań kultury jednostki, jest wszechobecne i nieelastyczne, ma początek w okresie dojrzewania lub wczesnej dorosłości, jest stabilne w czasie i prowadzi do niepokoju.

Uwzględniono w tej grupie następujące zaburzenia osobowości:

• paranoiczne
• schizoidalne
• schizotypowe
• aspołeczne
• borderline
• histrioniczne
• narcystyczne
• osobowość unikająca
• osobowość zależna
• zaburzenie osobowości obsesyjno-kompulsywnej

19. Parafilie

Parafilie to rodzaj zaburzenia na tle seksualnym. Osoby z zaburzeniem z tej grupy do wystąpienia podniecenia i pełnej satysfakcji seksualnej potrzebują pojawienia się specyficznych obiektów. Część parafilii jest także klasyfikowana jako przestępstwa.

Parafiliami są np.:

• zaburzenie ekshibicjonistyczne (odsłanianie genitaliów)
• zaburzenia masochizmu seksualnego (uleganie upokorzeniu, niewoli lub cierpieniu)
• zespół sadyzmu seksualnego (powoduje partnerowi upokorzenie, niewolę lub cierpienie)
• zaburzenia pedofilne (seksualne skupienie się na dzieciach)
• zaburzenie fetyszystyczne (konieczność używania konkretnych przedmiotów lub skupianie się na danych częściach ciała)

Podsumowanie

Choć zaburzenia psychiczne powodują zakłócenia w codziennym funkcjonowaniu, przy odpowiedniej diagnozie i leczeniu, ludzie mogą znaleźć ulgę od męczących objawów i odkryć sposoby skutecznego radzenia sobie z nimi.

Najważniejsze jest, aby nie unikać konfrontacji z własnymi symptomami – pozwól sobie pomóc i zgłoś się do specjalisty.

Jak możesz sobie pomóc

Źródła

• American Psychiatric Association. (2017). Diagnostic and statistical manual of mental disorders: Dsm-5. Arlington, VA.
• Pużyński S., Choroba psychiczna – problemy z definicją oraz miejscem w diagnostyce i regulacjach prawnych, Psychiatria Polska 2007, tom XLI, numer 3, s. 299–308
• Sęk H., Psychologia kliniczna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa: 2005,
• Kapusta A., Pojęcie choroby psychicznej w fenomenologicznej perspektywie, STUDIA METODOLOGICZNE, NR 30, 2013