Lęk separacyjny: przyczyny, objawy oraz jak pomóc dziecku i sobie

lęk separacyjny

Lęk separacyjny. Sama nazwa wzbudza obawę.

Nie lubisz zostawać sam/a? Boisz się, że twoi najbliżsi odejdą?

A może Twoje dziecko nie chce opuścić domu, boi się chodzić do szkoły i samodzielnie widywać ze znajomymi?

Mogą to być objawy lęku separacyjnego. W tym artykule omawiam przyczyny i objawy tego zaburzenia, a przede wszystkim – jak sobie z nim radzić.

Lęk separacyjny – co to jest?

Do niedawna uważało się, że lęk separacyjny występuje wyłącznie u dzieci.

lęk separacyjny

Badania ostatnich lat wykazują jednak, że także całkowicie dorosłe osoby mogą się z nim borykać. Mimo to nadal większość dostępnych definicji napisanych jest charakterystycznie dla dzieci.

Lękiem separacyjnym nazywamy bardzo silny lęk przed odseparowaniem od osób, do których jesteśmy przywiązani. Faktycznie, w zdecydowanej większości jest on obserwowany u dzieci, ale u dorosłych także się zdarza (chociaż bardzo rzadko).

Silny lęk występuje w momencie odseparowania, w trakcie separacji, a także już na samo wyobrażenie o niej. Przyjmuje się, że niektóre z cech charakterystycznych dla lęku separacyjnego są normalne u dzieci przed trzecim rokiem życia. Dopiero w późniejszym dzieciństwie możemy mówić o pełnej diagnozie.

Lęk separacyjny jest ujęty w dwóch najważniejszych klasyfikacjach chorób – ICD (stosowanej przez lekarzy) i DSM Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego (stosowanej głównie przez psychiatrów, psychologów i terapeutów).

W ICD odnajdziemy go w kodzie F93.0, jako lęk przed separacją w dzieciństwie (brakuje w nim więc miejsca dla lęku separacyjnego u dorosłych). ICD zaznacza, że lęk przed separacją musi być głównym źródłem lęku, że jest znacznie bardziej nasilony od zwykłego lęku i że skutkuje trudnościami w funkcjonowaniu w społeczeństwie.

W DSM odnajdziemy wzmianki o lęku separacyjnym u dorosłych – więcej informacji na ten temat w dalszej części artykułu.

Przyczyny lęku separacyjnego

przyczyny lęku separacyjnego

Lęk separacyjny może wystąpić z kilku różnych przyczyn lub ich połączenia:

  1. Zaburzenia lękowe u opiekunów – w takim wypadku dziecko uczy się od opiekuna lub opiekunów nastawienia opartego na lęku, bezradności, unikania pewnych sytuacji jako strategii radzenia sobie z nimi. Także inne zaburzenia psychiczne opiekunów mogą mieć wpływ na wytworzenie lęku separacyjnego u dzieci, np. depresja
  2. Styl wychowanianadopiekuńczość może przyczyniać się do powstania lęku separacyjnego. Okazuje się, że dzieci z tym problemem często pochodzą z rodzin o bardzo bliskich relacjach. Zacieśnione relacje między członkami rodziny tak bardzo wpływają na dziecko, że to nie chce się od nich oddalić i usamodzielnić.
    Poza tym, powstawanie lęku może też powodować nadmierna kontrola lub zbyt duże wymagania wobec dziecka połączone z częstą krytyką
  3. Traumatyczne przeżycia dziecka – na przykład śmierć bliskich osób lub zwierzątka domowego, choroba bliskich, zmiana szkoły, przeprowadzka, emigracja, wypadek, nadużycia seksualne
  4. Przykre doświadczenia ze strony rówieśników lub innych osób obcych – odrzucenie i wyśmiewanie przez „obcych” może skłonić dziecko do kurczowego trzymania się bezpiecznego miejsca i opiekunów
  5. Brak poczucia bezpieczeństwa – dziecko, które nie dostaje dostatecznie dużo uwagi i czułości, jest zaniedbywane lub traktowane zbyt oschle.

Jeśli chodzi o różnice płciowe, to możemy lęk separacyjny zaobserwować minimalnie częściej u kobiet, niż u mężczyzn. Zaburzenie najczęściej ma swój początek w wieku szkolnym, lecz może trwać także w dorosłości (nie spotyka się przypadków rozpoczęcia tego zaburzenia w wieku dorosłym).

Zdecydowanie częściej możemy zauważyć występowanie lęku separacyjnego u dzieci, których chociaż jeden rodzic także cierpi lub cierpiał na to zaburzenie.

Nieleczony lęk separacyjny w dzieciństwie może przerodzić się później w lęk paniczny.

Style przywiązania

Psycholog John Bowlby stworzył teorię stylów przywiązania opisując 3 różne style przywiązania, które mają swoje źródła w relacji małego dziecka z rodzicami. Wypracowane style towarzyszą im przez całe życie, także w relacjach miłosnych w dorosłym życiu.

  • Styl bezpieczny – osoba daje swojemu partnerowi kredyt zaufania i czuje się bezpiecznie w związku, wykazuje dużą wyrozumiałość i gotowość do wzajemnego wspierania się. Jako dziecko była otoczona opieką i dostateczną ilością uwagi
  • Styl unikający – osoba dorosła unika nadmiernego kontaktu z ludźmi, tylko czasami spotyka się z bliższymi osobami, ale nie zależy jej na tworzeniu żadnych związków. W związku partnerskim miewa problemy z zaufaniem i uczestniczeniem w intymnych relacjach. Jako dziecko miało poczucie odrzucenia przez opiekuna
  • Styl lękowo-ambiwalentny – najbardziej interesujące w kontekście lęku separacyjnego. Osoba dorosła o tym stylu przywiązania stara się odnaleźć osobę, z którą będzie mogła spędzić życie i robi wszystko by spędzać z nią jak najwięcej czasu. Często takie osoby bezpodstawnie obawiają się o swój związek, czując, że mogą nie być dość atrakcyjne dla partnera, który zacznie szukać innej relacji. Czują lęk przed utratą takiej osoby. Jako dziecko odczuwało, że poświęca się mu za mało uwagi.

Objawy lęku separacyjnego

Aby zdiagnozować lęk separacyjny, specjalista zwraca uwagę na pięć kryteriów:

  1. Nadmierny lęk (nieadekwatny do wieku) przed separacją od domu lub osób, do których pacjent jest przywiązany (np. partnerów)
  2. Objawy nie mijają przez minimum 4 tygodnie
  3. Początek objawów zaistniał przed 18 rokiem życia.
  4. Lęk powoduje istotne problemy w ważnych obszarach życia (np. w szkole, w pracy)
  5. Lęk nie jest spowodowany innym zaburzeniem (np. schizofrenią).

Lęk separacyjny u dzieci

Najczęściej diagnozowany jest u dzieci w wieku szkolnym i w wieku dojrzewania (czyli od 6 do 18 roku życia).

lęk separacyjny u dzieci

Poza ogólnymi kryteriami wymienionymi wyżej można zaobserwować szereg zachowań, które mogą wskazywać na lęk separacyjny. Objawy te mogą się zmieniać w miarę dorastania.

Jakie objawy są charakterystyczne dla dzieci?

  • po oddzieleniu od opiekunów dziecko czuje potrzebę ciągłego podtrzymania kontaktu (np. telefonicznie) i wiedzy gdzie znajduje się opiekun podczas ich nieobecności
  • dziecko boi się, że jego najbliżsi mogą zapaść na jakąś chorobę lub ulec wypadkowi
  • dziecko odczuwa bardzo dużą tęsknotę za domem podczas przebywania poza nim, jest nieszczęśliwe, ciągle myśli o powrocie
  • lęk przed zgubieniem się i niemożliwością znalezienia rodziców
  • niechęć do samodzielnego oddalania się od domu (czyli niechęć do np. wycieczek szkolnych, kolonii, nocowania u przyjaciół)
  • czasem dzieci, szczególnie młodsze, odczuwają niechęć nawet do przebywania w innym pokoju niż opiekunowie (charakterystyczne jest chodzenie krok w krok za rodzicem)
  • potrzeba pozostania opiekuna przy łóżku aż do momentu zaśnięcia
  • przychodzenie nocą do łóżka rodziców i chęć ciągłego spania z nimi
  • koszmary senne
  • bóle brzucha i głowy, nudności, wymioty podczas separacji lub tuż przed nią
  • u starszych dzieci (i dorosłych) podczas separacji mogą wystąpić także palpitacje, zawroty głowy, uczucie słabości
  • niechęć, odmowa chodzenia do szkoły
  • mogą zdarzyć się napady złości i agresji w przypadku przymuszania do rozłąki (np. nalegania na samodzielny wyjazd)
  • w zależności od wieku dziecko może bać się zwierząt, potworów, ciemności, porywaczy, włamywaczy, wypadków, podróżowania samolotem i innych rzeczy, które mogłyby zagrozić spójności rodziny lub bezpośrednio którejś z bliskich osób
  • dzieci z tym zaburzeniem często określa się jako wymagające stałej uwagi.

Jeżeli któreś z powyższych objawów zauważasz u około trzyletniego dziecka, nie ma powodów do zmartwień.

Przejawy takich zachowań są naturalne przed trzecim rokiem życia i zazwyczaj stopniowo zanikają do szóstego roku życia.

Więcej o objawach nerwicy

Lęk separacyjny u dorosłych

Lęk separacyjny jest znacznie trudniejszy do zaobserwowania u dorosłych. Niektórzy z nich, szczególnie mężczyźni, mają tendencję do zaprzeczania istnienia takiego lęku.

Aby lęk separacyjny istniał u osoby dorosłej i utrzymywał się, musiał zaistnieć już w okresie dzieciństwa.

Kilkoma wskaźnikami lęku separacyjnego u dorosłych są:

  • niska samodzielność
  • niechęć do opuszczenia domu (np. wyprowadzki od rodziców, wyjazdu na studia, zamieszkania samemu)
  • lęk separacji od opiekunów może przenieść się na własne dzieci – dorosłe osoby z lękiem separacyjnym mają tendencję do nadmiernego koncentrowania się na potomstwie i partnerach, odczuwają dyskomfort podczas przebywania bez nich
  • według badań nad zależnością stylu przywiązania i jakością związków, wynika, że osoby z dużym lękiem bywają nieszczęśliwe w swoich związkach, ale mimo to pozostają w nich, blokowane przez nadmierną zależność od partnera, obawę przed odrzuceniem i niewiarę w możliwości samodzielnego poradzenia sobie z codziennymi wyzwaniami
  • związki miłosne zwykle są krótsze i częściej kończą się rozwodem niż u osób, u których stwierdzono bezpieczny styl przywiązania.

Jak radzić sobie z lękiem separacyjnym

Chcąc dobrze przedstawić sposoby radzenia sobie z tą przypadłością, rozważymy trzy przypadki – zapobieganie powstawania lęku separacyjnego u dzieci (lub reagowanie na bardzo wczesne objawy), pomoc dziecku, które już nabyło lęk separacyjny oraz radzenie sobie dorosłej osoby.

Warto się z nimi zapoznać i przetestować, które będą sprawdzały się najlepiej.

Optymistyczny jest fakt, że lęku separacyjnego można się pozbyć, a osoba, która go doświadczała, jest w stanie normalnie i samodzielnie funkcjonować. Także w trakcie doświadczania lęku separacyjnego, człowiek jest w stanie być samodzielny i sobie radzić.

Zapobieganie lub wczesne reakcje na lęk separacyjny u dzieci

lęk separacyjny u dzieci - zapobieganie

Poniższe sposoby dotyczą dzieci, które przejawiają pierwsze objawy lęku separacyjnego, które są w grupie ryzyka lub które mają w niedalekiej przyszłości zmierzyć się ze zmianą, która może taki lęk wyzwolić.

Najczęściej jest to wejście w nowe środowisko – przedszkolne albo szkolne.

Jako rodzic lub opiekun warto wtedy szczególnie dobrze przygotować dziecko, aby oszczędzić mu przykrości i stresów.

  • już w pierwszym roku życia zacznij zostawiać dziecko pod opieką innego dorosłego – może być to niania, ale także babcia lub inna zaufana osoba. Oczywiście należy robić to w spokojnych warunkach i stopniowo zaczynać od krótkich okresów bez rodzica. Dziecko w takiej sytuacji uczy się radzić sobie bez obecności opiekuna i budować zaufanie wobec innych dorosłych
  • bardzo wcześnie zacznij kontaktować dziecko z rówieśnikami (np. od pierwszego roku życia)
  • zapewnij dziecku miłe doświadczenia kontaktu z innymi dorosłymi, bez udziału obecności rodziców – może być to np. spacer z ciocią, wycieczka do zoo z babcią lub inne formy rozrywki pod opieką dorosłych, którzy nie zajmują się dzieckiem na codzień
  • oswajaj dziecko z nowym miejscem – szczególnie przy tak dużych zmianach, jak np. pójście do przedszkola. Pozwól dziecku poznać to miejsce wcześniej, w Twojej obecności, opowiedz mu o tym, jak będzie wyglądać nowa sytuacja.
    Im lepiej przygotowane będzie, tym mniejszy będzie jego lęk. Podobnie przed pójściem do szkoły podstawowej – niech dziecko wie, gdzie są toalety, jak będą wyglądać lekcje, do kogo może zwrócić się o pomoc
  • pamiętaj o stopniowym usamodzielnianiu dziecka – im bardziej samodzielne jest (na przykład potrafi samo się ubrać, samo zjeść, samo korzystać z toalety), tym mniejszy lęk będzie towarzyszył mu w przedszkolnej codzienności
  • stopniowo wprowadzaj zmiany w codzienności – jeżeli dziecko pierwszy raz idzie do przedszkola lub szkoły, zacznijcie wprowadzać zmiany w codziennych zachowaniach już wcześniej (np. wstawanie o odpowiedniej porze). Dużo zmian na raz i pośpiech może wzmagać lęki u dziecka
  • rozmawiaj z dzieckiem o jego obawach, ale nie okazuj mu za dużo nadmiernego współczucia (w ten sposób dziecko dostałoby sygnał, że czeka go przykra i stresująca sytuacja)
  • gdy dochodzi do rozstania, nie zapomnij pożegnać się z dzieckiem, ale nie przeciągaj tej czynności i nie wracaj się co chwilę (może to utrudnić proces rozstania). Postaraj pożegnać się pogodnie, tak, by nie tworzyć atmosfery przykrego rozstania na długo
  • w ramach możliwości dobrze jest zapoznać dziecko z innymi dziećmi, z którymi będzie chodzić do przedszkola lub szkoły (dziecko będzie się czuło mniej osamotnione)
  • buduj atmosferę radości związaną z dużymi zmianami – przed pójściem do przedszkola lub szkoły możecie bawić się w przedszkole/szkołę, pójść razem na zakupy, przeglądać nowe książeczki
  • jeżeli opiekunki w przedszkolu pozwolą – pozwól dziecku mieć ze sobą jakiś przedmiot (np. przytulankę), która będzie przypominać mu o tobie i o domu, i doda mu otuchy
  • nie wyśmiewaj i nie krytykuj zgłaszanych przez dziecka obaw (np. „taki duży chłopiec się boi?”), zamiast tego rozmawiajcie i rozpracowujcie lęki na bieżąco.
Więcej o fobii społecznej

Pomaganie dziecku z lękiem separacyjnym

Poniższe porady dotyczą dzieci przejawiających objawy lęku separacyjnego, który najczęściej jest widoczny w wieku szkolnym.

Każde dziecko jest inne i ma nieco inne potrzeby, ale nie warto zrażać się nieskutecznością pierwszych prób pomocy.

lęk separacyjny

W dłuższej perspektywie lęk separacyjny może być także przyczyną powstania u dziecka fobii szkolnej.

  • najpierw warto zgłosić się do specjalisty, który zdiagnozuje problem, opracuje terapię i będzie czuwał nad postępami. Bardzo często najlepszym rozwiązaniem jest objęcie terapią całej rodziny.
    Czasem przydatne jest także wprowadzenie leków, które znacznie przyspieszą i usprawnią leczenie
  • porozmawiaj z nauczycielem, wychowawcą lub psychologiem szkolnym. Ważne jest, by poinformować ich o stanie sytuacji, by mogli włączyć się w terapię i nie pogłębiać lęków dziecka. Nauczyciel może pomóc dziecku doraźnie na wiele sposobów oraz dostarczać odpowiednich informacji rodzicom. Nauczyciel jest osobą, która powinna okazać dziecku empatię, wspierać jego poczucie bezpieczeństwa w szkole i reagować na pojawiające się problemy
  • poświęć dziecku trochę czasu przed rozstaniem, zapewnij mu poczucie bezpieczeństwa, możesz przypomnieć mu, że będziesz na niego czekać, aż wróci
  • pamiętaj, by nie pozwolić zachwiać zaufaniem dziecka do Ciebie, co w sytuacji istnienia lęku separacyjnego może być poważnym stresorem. Odbieraj dziecko punktualnie, bądź dostępny np. pod telefonem, jeżeli tak się umówiliście, dotrzymuj danego słowa
  • czasem rodzice, widząc jak dzieci reagują na wyjścia do szkoły, wpadają na pomysł, by starać się o indywidualne nauczanie w domu. Jeśli również to rozważasz – przedyskutuj ten pomysł ze specjalistą. Często może nie być to dobre rozwiązanie, a jedynie wzmaganie lęków i izolacji dziecka
  • trenujcie umiejętności społeczne i asertywność – opiekunowie dziecka z lękiem separacyjnym powinni nieustannie pracować nad jego usamodzielnianiem, umiejętnościami radzenia sobie samodzielnie (np. zapytania o coś, skorzystania z sekretariatu w szkole) i umiejętnościami społecznymi (to, jak dziecko powinno zachowywać się wobec rówieśników i dorosłych)
  • nigdy nie zmuszaj dziecka do rzeczy, których się boi i nie próbuj na własną rękę „wrzucać je na głęboką wodę” (np. zostawianie dziecka na siłę samego, nieodbieranie telefonu, zmuszanie do wyjazdu na kolonie). Takie zachowania mogą poważnie wzmocnić problem!

Jak może pomóc sobie dorosły?

Jeżeli lęk separacyjny przetrwał u Ciebie lub Twoich bliskich aż do dorosłości, najlepszym pomysłem będzie zgłoszenie się do specjalisty. Szczególnie ważna jest konsultacja psychologiczna, jeżeli masz własne dziecko – istnieje bowiem obawa, że nauczy się lęku od Ciebie.

Co jeszcze możesz zrobić, by ulepszyć jakość swojego życia?

  • obserwuj swoje zachowania, przemyśl, jakie są ich przyczyny, czego tak naprawdę się boisz – poznaj dobrze siebie, a łatwiej przewidzisz swoje stany i zauważysz, co działa dla Ciebie najlepiej
  • edukuj się – wiedza o przyczynach, objawach i skutkach swoich przypadłości często sama w sobie obniża lęk
  • staraj się oswajać z samodzielnością, na tyle, na ile czujesz się komfortowo. Możesz wyjść na samotny spacer, do kina lub spędzić czas w inny, przyjemny sposób. Ważne, by te samotne chwile były przyjemne i relaksujące. Możesz także chwile „przymusowej” samotności (np. gdy partner wyjechał w delegację) zamienić w miły czas z ulubionym filmem i dobrym jedzeniem.
Jak możesz sobie pomóc

Podsumowanie

Choć lęk separacyjny jest w zdecydowanej większości przypadłością dzieci i nastolatków, może zdarzyć się sytuacja, w której przetrwa on aż do dorosłości.

Poważne i długotrwałe objawy najlepiej skonsultować ze specjalistą, ale istnieje także szereg sposobów, by samodzielnie radzić sobie z tym problemem.

Nieleczony lęk separacyjny może prowadzić do innych zaburzeń, takich jak fobia szkolna, czy lęk paniczny, więc nie warto bagatelizować sprawy.

Pamiętaj, że lęk separacyjny jest związany nie tylko z osobą z zaburzeniem, ale także z jej najbliższymi. Warto więc zadbać o całą rodzinę i oswoić lęk, co zaowocuje w przyszłości spokojniejszym i lepszym życiem.

Bibliografia

Ainsworth, M. (1991). Attachments and other affectional bonds cross the life cycle. [w]: C. M. Parkes, J. Stevenson-Hinde, P. Marris (red.), Attachmentcross the life cycle (s. 33-51). London/New York: Routledge.

Banasiak, B. (2013). Nauczyciel wobec zaburzeń lękowych wystepujących u uczniów. Studia Dydaktyczne, 24-25/2013.

Bartholomew, K., Horowitz, L. M. (1991). Attachment styles among young adults: A test of a four category model. Journal of Personality and SocialPsychology, 61, 226-244.

Baumeister, R. F., Leary, M. R. (1995). The need to belong: desire for interpersonal attachments as a fundamental human motivation. PsychologicalBulletin, 117, 3, 497-529.[PubMed]

Booth, R. (1996). The importance of understanding loneliness. Perspectives: A Mental Health Journal,1, 4, 1-7.

Booth, R. (2000). Loneliness as a component of psychiatric disorders. Medscape General Medicine, 2(2).

Bowlby, J. (2007). Przywiązanie. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

Brennan, K. A., Clark, C. L., Shaver, P. R. (1998). Self-report measurement of adult attachment. An integrative overview. [w]: J. A. Simpson, W. S. Rholes (red.), Attachment theory and close relationships (s. 46-76). New York: Guilford Press.

Cacioppo, J. T., Hughes, M. E., Waite, L. J., Hawkley, L. C., Thisted, R. A. (2006). Loneliness as a specific risk factor for depressive symptoms: Crosssectional and longitudinal analysis. Psychology and Aging, 21, 1, 140-151.

Cacioppo, J. T., Hawkley, L. C., Berntson, G. G. (2003). The anatomy of loneliness. Current Directions in Psychological Science, 12, 3, 71-74.

Cacioppo, J. T., Hawkley, L. C., Crawford, L. A., Ernst, J. M., Burleson, M. H., Kowalewski, R. B., Malarkey, W. B., VanCauter, E. Bernston, G. G. (2002). Loneliness and health: potential mechanisms. Psychosomatic Medicine, 64, 407-417.

Cassidy, J., Kobak, R. R. (1988). Avoidance and its relationship with other defensive processes. [w]: J. Belsky, T. Nezworski (red.), Clinical implications of attachment (s. 300-323). Hillsdale, NJ: Erlbaum Collins, N. L.., Guichard, A. C., Ford, M. B., Feeney, B. C. (2004). Working models of attachment. New developments and emerging themes. [w]: W. S. Rholes, J. A. Simpson (red.), Adult attachment. Theory, research, and clinical applications (s. 196-236). New York/London: Guilford Press.

Davis, D., Shaver, P. R., Vernon, M. L. (2003). Physical, emotional, and behavioral reactions to breaking up: the roles of gender, age, emotional involvement, and attachment style. Personality and Social Psychology Bulletin, 29, 7, 871-884.

Deniz, M. E., Hamarta, E., Ari, R. (2005). An investigation of social skills and loneliness levels of university students with respect to their attachment styles in a sample of Turkish students. Social Behavior and Personality, 33, 1, 19-32.

DePaulo, B. (2006). Singled out: How singles are stereotyped, stigmatized, and ignored, and still live happily ever after. New York: St. Martin’s Press.

Dereli, E., Karakuş, Ö. (2011). An examination of attachment styles and social skills of university students. Electronic Journal of Research in EducationalPsychology, 9, 2, 731-744.

DiTommaso, E., Brannen-McNulty, C., Ross, L., Burgess, M. (2003). Attachment styles, social skills and loneliness in young adults. Personality and Individual Differences, 35, 303- Dubas, E. (2000). Edukacja dorosłych w sytuacji samotności i osamotnienia. Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego.

Dwyer, D. (2005). Bliskie relacje interpersonalne. Gdańsk: GWP.

Ernst, J. M., Cacioppo, J. T. (1999). Lonely hearts: Psychological perspective on loneliness. Applied and Preventive Psychology, 8, 1-22.

Erozkan, A. (2011). The attachment styles bases of loneliness and depression. International Journal of Psychology and Counseling, 3, 9, 186-193.

Feeney, J. A. (2006). Parental attachment and conflict behavior: Implications for offspring’s attachment, loneliness, and relationship satisfaction. Personal Relationships, 13, 19-36.

Feeney, J. A., Kirkpatrick, L. A. (1996). Effects of adult attachment and presence of romantic partners on physiological responses to stress. Journal of Personality and Social Psychology, 70, 255-270.

Feeney, J. A., Noller, P. (1992). Attachment style and romantic love: Relationship dissolution. Australian Journal of Psychology, 44(2), 69-74.

Fraley, R. C., Shaver, P. R. (2000). Adult romantic attachment: Theoretical developments, emerging controversies, and unanswered question. Review of General Psychology, 4, 2, 132-154.

Guerrero, L. K., Jones, S. M. (2003). Differences in one’s own and one’s partner’s perceptions of social skills as a function of attachment style. CommunicationQuarterly, 51, 3, 277-295.

Griffin, D., Bartholomew, K. (1994). Models of the self and other: Fundamental dimensions underlying measures of adult attachment. Journal of Personality and Social Psychology, 67, 430-445.

Hazan, C., Shaver, P. (1987). Romantic love conceptualized as an attachment process. Journal of Personality and Social Psychology, 52, 511-524.

Hazan, C., Zeifman, D. (1994). Sex and the psychological tether. [w]: K. Bartholomew, D. Perlman (red.), Attachment processes in adulthood. Advances in personal relationships, (5), (s. 151-178). Philadelphia: Jessica Kingsley Publishers.

Hesse, E. (2008). The Adult Attachment Interview. Protocol, metod of analysis, and empirical studies. [w]: J. Cassidy, P. R. Shaver (red.). Handbook of attachment. Theory, Research, and clinical applications, (s. 552-598). New York/London: Guilford Press.

Karbova, M. (2012). Samotność w świetle teorii przywiązania. Studia Psychologiczne, tom 50, z. 1, 27-38.

Kirkpatrick, L. A., Hazan, C. (1994). Attachment styles and close relationships: a four-year prospective study. Personal Relationships, 1, 123-142.

Liberska, H., Suwalska, D. (2011). Styl przywiązania a relacje partnerskie we wczesnej dorosłości. Psychologia Rozwojowa, tom 16, 1, 25-29.

Mikulincer, M., Shaver, P. R. (2007). Attachment in adulthood. Structure, Dynamics, change. New York/London: The Guilford Press.

Olearczyk, T. E. (2008). Sieroctwo i osamotnienie. Pedagogiczne problemy kryzysu współczesnej rodziny. Kraków: Ignatium.

Perlman, D., Peplau, L. A. (1984). Loneliness research: A survey of empirical findings. [w]: L. A.

Peplau, S. Goldston (red.). Preventing the harmful consequences of severe and persistent loneliness, (s.13-46). Government Printing Office.

Rholes, W. S., Simpson, J. A. (2004). Attachment theory, basic concepts and contemporary questions. [w]: W. S. Rholes, J. A. Simpson (red.). Adult attachment. Theory, research, and clinical applications, (s. 3-16). New York/London: Guilford Press.

Rubinstein, C., Shaver, P., Peplau, L. A. (1979). Loneliness. Human Nature, 2, 58-65.

Sarason, B. R., Pierce, G. R., Sarason, I. G. (1990).

Social support: The sense of acceptance and the role of relationships. [w]: B. R. Sarason, G. R.

Pierce, I. G. Sarason (red.), Social support: An interactional view (s. 97-128). New York: Wiley. Schachner, D. A., Shaver, P. R., Gillath, O. (2008). Attachment style and long-term singlehood. Personal Relationships, 15, 479-491.

Shaver, P. R., Brennan, K. B. (1991). Measures of depression and loneliness. [w]: J. P.

Stawicka, M. (2008). Autodestruktywność dziecięca w świetle teorii przywiązania. Poznań: Wydawnictwo Naukowe UAM.

Wei, M., Russell, D. W., Zakalik, R. A. (2005). Adult attachment, social self-efficacy, self-disclosure, loneliness, and subsequent depression of freshmen college students: A longitudinal study. Journal of Counseling Psychology, 52, 4, 602-614.

Weiss, R. S. (1973). Loneliness: The experience of emotional and social isolation. Cambridge, MA: MIT Press.

Wiseman, H., Mayseless, O., Sharabany, R. (2006).

Why are they lonely? Perceived quality of early relationships with parents, attachment, personality predispositions and loneliness in first-year university students. Personality and Individual Differences, 40, 237-248.

Zeifman, Hazan, C. (2008). Pair bonds as attachments: Reevaluating the evidence. [w]: J. Cassidy, P. R. Shaver (red.). Handbook of attachement. Theory, research, and clinical applications, (s.436-455). New York/London: Guilford Press.

Dodaj komentarz

Twój adres e-mail nie zostanie opublikowany. Wymagane pola są oznaczone *

Najnowsze artykuły