Osobowość unikająca (lękliwa) – objawy, przyczyny i leczenie

Nie znam osoby, którą cieszyłaby krytyka i odrzucenie.

Jednak czasami zdarza się, że ludzie przeznaczają większość swojej energii i siły na unikanie potencjalnej krytyki lub odrzucenia.

Osoba, dla której normalne kontakty interpersonalne są zbyt dużym wyzwaniem oraz jest zbyt wrażliwa na odrzucenie i krytykę, może mieć zaburzenie znane jako osobowość unikająca.

Ludzie z tym zaburzeniem spędzają dużo czasu, koncentrując się na swoich niedociągnięciach i unikają tworzenia relacji, które mogłyby poskutkować odrzuceniem.

Czym jest osobowość unikająca?

Osobowość unikająca to zaburzenie psychiczne objawiające się unikaniem bliskości i zażyłych relacji międzyludzkich (choć osoba z tym zaburzeniem odczuwa ich wewnętrzną potrzebę).

Osoby takie mają bardzo niską samoocenę i odczuwają lęk przed byciem ocenionym i skrytykowanym przez inne osoby. Takie odczucia prowadzą często do izolacji i poczucia odrzucenia oraz głębokiego osamotnienia.

Więcej o fobii społecznej

Normalny a patologiczny poziom unikania

Unikanie samo w sobie nie jest niczym patologicznym i szkodliwym – wręcz przeciwnie, w zdrowych ilościach służy obronie własnej tożsamości i dobrego stanu.

Są także ludzie, często określani typem „samotników”, którzy wcale nie unikają patologicznie kontaktu z innymi, a jedynie ich preferencją jest spędzanie dużych ilości czasu jedynie we własnym towarzystwie.

Unikanie może być zatem wyrazem zdrowej postawy, jeśli służy zwiększeniu poczucia bezpieczeństwa lub wynika z racjonalnej potrzeby bycia samemu ze sobą. Unikanie kontaktów z innymi może być także jedną ze zdrowych metod radzenia sobie ze stresami życia codziennego.

W wypadku zaburzeń osobowości unikającej (zwanej też osobowością lękliwą) unikanie przybiera nieco inną postać i pełni odmienne funkcje.

Przede wszystkim ma w tym wypadku sztywny, dezadaptacyjny charakter – unikanie nie wynika z dążenia do bycia samemu, a raczej z uciekania od bycia z innymi. Takie unikanie (w patologicznej formie) prowadzi do problemów z codziennym funkcjonowaniem.

Typy osobowości unikającej

Martin Kantor wyróżnił cztery podtypy osobowości unikającej. Różnią się one między sobą charakterystycznym sposobem funkcjonowania i przejawiania lęku.

TYP I: nieśmiały (shy avoidants) lub ze skłonnością do fobii społecznej (social phobics avoidants)

Osoby zaliczane do typu nieśmiałego wycofują się, aby poradzić sobie z lękiem społecznym.

Charakterystyczne dla osób w tym typie jest doświadczanie trudności w nawiązywaniu bliskich relacji, zdarza się także skrajne odizolowane od otoczenia.

TYP II: mieszany („mingles” avoidants)

Osoby zaliczane do tego typu na pozór wydają się w pełni zdolne do nawiązywania bliskich relacji z ludźmi ze swojego otoczenia.

Są zdolne i chętne do inicjowania kontaktów z innymi, a znajdując się w towarzystwie innych osób czują się komfortowo.

Mimo że nawiązywanie nowych znajomości przychodzi im z łatwością, to już utrzymywanie istniejących relacji sprawia poważne trudności.

5 podtypów

W tym typie możemy wyróżnić dodatkowo pięć podtypów:

1. Typ lękowy (anxious type) – trudności w podtrzymywaniu relacji są spowodowane obawami przed krytyką, upokorzeniem i odrzuceniem ze strony innych. Brakuje wewnętrznej akceptacji dla faktu, iż odrzucenie jest elementem życia każdego człowieka.
2. Typ ambiwalentny (ambivalent type) – przejawem charakterystycznego zachowania jest zakładanie, że inni są mało przyjaźni, jednocześnie nie aprobując ich nadmiernego zbliżania się i zajmowanie ich osobistej przestrzeni.
3. Typ masochistyczny (masochistic type) – osoby te, mimo manifestacji na zewnątrz lęku przed odrzuceniem, w rzeczywistości potajemnie go pragną. Znacznie bardziej obawiają się akceptacji ze strony innych oraz wszelkich jej konsekwencji. Często sami sobie zapewniają niepowodzenia w relacjach z innymi, poszukując osób niedostępnych dla siebie (np. osób, których sympatii nie są w stanie zyskać; osób zaangażowanych w inny związek, itp.).
4. Typ dysocjacyjny (dissociative type) – osoby w tym typie, jeżeli poczują się zagrożone przez nadmierne (w ich opinii) zaangażowanie w relację, doświadczają transu lub zmiany osobowości.
5. Typ hipomaniakalny (hypomaniac type) – osoby takie przejawiają nadmierną aktywność. Można dostrzec częste przeskakiwanie z jednej niezadowalającej relacji w kolejną. Powtarzają ten wzorzec mimo jego oczywistego bezsensu. Angażują się w relacje z przypadkowymi osobami, aby poradzić sobie z poczuciem pustki i rozpaczą.

TYP III: typ niezdolny do utrzymywania długotrwałych relacji („sevenyear itch” avoidant)

Jednostki zaliczane do tego typu nie mają problemu z nawiązywaniem satysfakcjonujących nowych relacji z innymi, choć problem pojawia się przy próbach podtrzymywania tych relacji.

Dominuje lęk przed utratą własnej tożsamości oraz byciem kontrolowanym, co uniemożliwia umacnianie długotrwałego związku.

Z tego powodu często można dostrzec zrywanie relacji przez takie osoby w momencie, który inne jednostki oceniłyby jako dobry i stabilny moment związku.

TYP IV: zależny/współzależny (dependent/codependent type)

Pierwszą często przejawianą cechą przez typ zależny lub współzależny, jest pozostawanie w dorosłym życiu w zbyt bliskich relacjach z rodzicami.

Osoby takie mogą nawet zrezygnować z założenia własnej rodziny, w obawie przed zranieniem rodziców.

W innych przypadkach osoba zależna lub współzależna może tworzyć długotrwały i stabilny związek, który jednak jest formą ucieczki przed bliskimi relacjami z innymi ludźmi (np. przyjaciółmi, rodziną).

Przyczyny osobowości unikającej

Jak w większości zaburzeń o charakterze psychicznym, nie da się udzielić jednoznaczej i ostatecznej odpowiedzi na pytanie o przyczyny takiego stanu rzeczy.

Obecny stan wiedzy pozwala myśleć, że źródła tego zaburzenia mogą mieć swoje początki w dzieciństwie.

• Nieśmiałość w dzieciństwie, choć może być początkiem zaburzeń osobowości unikającej, u większości z czasem stopniowo zanika. Różni naukowcy wskazują na odmienne czynniki, które miałyby decydować o rozwinięciu lub zaniknięciu dziecięcego unikania.
• Kagan i Galvin podkreślają rolę temperamentu – uważają, że część ludzi po prostu rodzi się ze skłonnością do bycia nieśmiałym.
• Wielu badaczy mówi także o zaniedbaniu oraz nadużyciach ze strony rodziców, które mogą powodować wykształcenie się osobowości lękliwej, niezdolnej do nawiązania i utrzymania zdrowej i długotrwałej relacji.
• Z drugiej zaś strony, podkreślana jest także rola rodzicielskiej nadopiekuńczości jako decydującego czynnika.
• Ciekawa jest także teoria Millona, który pisał o „genetycznym zniechęceniu”, czyli wrodzonej wrogości i nadwrażliwości, argumentując to anatomicznymi przykładami (np. poziomem hormonu adrenaliny).

Diagnozowanie osobowości unikającej

Aby zdiagnozować osobowość unikającą, należy udać się do wykwalifikowanego specjalisty –  lekarza psychiatry lub psychoterapeuty.

Specjalista określa, czy dana osoba kwalifikuje się do tego zaburzenia przy pomocy kryterów diagnostycznych DSM-IV (lub zmodyfikowanej niedawno wersji V) lub ICD-10.

Kryteria według DSM-IV

DSM-IV (lub najnowsza wersja V) czyli Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders wydany przez Amerykańskie Towarzystwo Psychiatryczne to podręcznik będący kompletem wiedzy niezbędnym do skutecznego zdiagnozowania poszczególnych zaburzeń psychicznych.

DSM-IV podaje następujące kryteria diagnozowania osobowości unikającej:

1. Występuje zahamowanie społeczne, uczucie nieadekwatności i nadwrażliwości na negatywną ocenę, która rozpoczyna się we wczesnej dorosłości i występuje w różnych kontekstach. Osoby z zaburzeniami osobowości unikającej, unikają pracy lub zajęć szkolnych, które wiążą się ze znacznym kontaktem z innymi ludźmi z powodu obaw przed krytyką, dezaprobatą lub odrzuceniem.
2. Oferty awansu w pracy mogą zostać odrzucone, ponieważ nowe obowiązki mogą skutkować krytyką ze strony współpracowników. Osoby z tym zaburzeniem unikają nowych przyjaciół, chyba że są pewni, że będą lubiani i akceptowani bezkrytycznie.
3. Zakładanie z góry, że inni ludzie są krytyczni i niechętni. Osoby z tym zaburzeniem nie przyłączą się do zajęć grupowych, chyba że otrzymają wyraźne oferty wsparcia i opieki. Intymność jest często trudna dla tych osób, chociaż są one w stanie ustanowić takie relacje, gdy istnieje pewność bezkrytycznej akceptacji. Mogą działać z powściągliwością, mają trudności z mówieniem o sobie i wstrzymują się długo z obawy, że zostaną wyeksponowani, wyśmiewani lub zawstydzeni.
4. Niski próg wykrywania reakcji krytyki lub odrzucenia – osoby z osobowością unikającą nieprawidłowo klasyfikują wiele zachowań innych osób jako wrogie.
5. Tendencja do bycia nieśmiałym, cichym, zahamowanym i „niewidzialnym” z powodu strachu, że jakakolwiek poświęcona na tę osobę uwaga, będzie poniżająca lub odrzucająca. Przewidują, że bez względu na to, co powiedzą, inni będą postrzegać to jako „złe”, a więc lepiej nic nie mówić. Reagują silnie na subtelne sygnały, które sugerują kpiny lub drwiny. Mimo że pragną być aktywnymi uczestnikami życia społecznego, obawiają się, że ich dobre samopoczucie znajdzie się w rękach innych. Osoby z zaburzeniami osobowości unikającej hamują się w nowych sytuacjach interpersonalnych, ponieważ czują się niewystarczające i mają niską samoocenę.
6. Wątpliwości dotyczące własnych kompetencji przejawiają się szczególnie w sytuacjach związanych z interakcjami z nieznajomymi. Osoby te wierzą, że są społecznie nieudolne, nieatrakcyjne lub gorsze od innych.
7. Są niechętni do podejmowania ryzyka lub angażowania się w nową działalność, ponieważ mogą one skutkować zażenowaniem.
8. Są skłonni do wyolbrzymiania potencjalnego zagrożenia związanego ze zwykłymi sytuacjami, a określony styl życia może wynikać z potrzeby pewności i bezpieczeństwa. Ktoś z tym zaburzeniem może odwołać rozmowę o pracę z obawy, że będzie zawstydzony, bo nie będzie się odpowiednio rozwijać.

Kryteria według ICD-10

ICD-10 to Międzynarodowa Statystyczna Klasyfikacja Chorób i Problemów Zdrowotnych, czyli ogólnie uznane wytyczne i opisy schorzeń, którymi posługują się lekarze w wielu krajach (dotyczy nie tylko chorób psychicznych lecz również wszelkich chorób somatycznych).

ICD-10 obejmuje zaburzenia psychiczne i zaburzenia zachowania, które odnajdziemy je pod literą „F”. Natomiast osobowość unikająca znajduje się pod kodem F60.6.

Pierwszym krokiem w diagnozie jest spełnienie przez pacjenta ogólnych kryteriów zburzenia psychicznego– to znaczy, czy objawy faktycznie dotyczą zaburzenia psychicznego (na tym etapie nie jest jeszcze diagnozowane konkretne zaburzenie).

6 kryteriów

Należy potwierdzić każde z sześciu kryteriów zaburzenia psychicznego:

1. Następuje wyraźne odstępstwo od kulturowo uznanej „normy” w którymś lub którychś z zakresów: poznania (czyli postrzegania rzeczy), reakcji emocjonalnych, kontroli nad własnymi impulsami, radzenia sobie z sytuacjami relacji międzyludzkich
2. Odbieganie od „normy” musi zachodzić w szerokim zakresie (a nie ograniczać się na przykład tylko do jednego rodzaju sytuacji)
3. Ustalone odstępstwo od „normy” powoduje cierpienie osoby z zaburzeniem lub osób z jej otoczenia
4. Odchylenie jest stabilne i długotrwałe (zazwyczaj ma swój początek w późnym dzieciństwie lub okresie dojrzewania)
5. Odchylenia nie mogą być wyjaśnione innym rodzajem zaburzeń i chorób
6. Wykluczono nieprawidłowości, choroby lub urazy mózgu jako powód odchylenia

Bardzo ważne jest określenie kulturowo przyjętej „normy” – pewien poziom nieśmiałości i powściągliwości będzie zupełnie normalny na przykład w kulturze wschodnioazjatyckiej, a odbiegający od normy w kulturze zachodniej (na przykład amerykańskiej).

Takie różnice należy uwzględniać w diagnozie.

Diagnoza

Gdy już zdiagnozuje się kwalifikacje do zaburzenia psychicznego, należy określić podtyp zaburzenia.

Aby zdiagnozować u pacjenta osobowość unikającą zgodnie z wytycznymi ICD-10, muszą zostać spełnione przynajmniej cztery z poniższych sześciu kryteriów:

1. Przeważające uczucie napięcia i lęku
2. Wiara we własną społeczną nieudolność,nieatrakcyjność lub bycie gorszym od innych
3. Nadmierne przejmowanie się krytyką lub odrzuceniem
4. Niechęć do angażowania się w kontakt z ludźmi, o ile wiąże się to z jakikolwiek ryzykiem
5. Silna potrzeba bezpieczeństwa wpływa ograniczająco na codzienne życie
6. Unikanie działań społecznych lub zawodowych, które wiążą się ze znacznym kontaktem interpersonalnym, z powodu strachu przed krytyką, dezaprobatą lub odrzuceniem

Zachowania mniej oczywiste, ale charakterystyczne dla osobowości unikającej

Istnieją inne wskaźniki, bardziej subtelne niż wylistowane w kryteriach diagnostycznych, które pomagają jeszcze dokładniej zobaczyć obraz tego zaburzenia:

• unikanie kontaktu wzrokowego: bojąc się krytyki i odrzucenia, takie osoby często nie są zdolne do nawiązywania kontaktu wzrokowego z rozmówcą
• ukrywanie lęku pod postacią problemów natury seksualnej (impotencja u mężczyzn i dyspareunia u kobiet): jest to forma radzenia sobie i unikania bliskiego kontaktu z partnerem
• osoby unikające uważają, że relacje z innymi ludźmi są potencjalnie niebezpieczne (odrzucenie ze strony innych jest postrzegane jako wręcz niemożliwe do zniesienia)
• w zależności od podtypu zaburzenia, odnaleźć można wskazówki w wyglądzie danej osoby (np. osoby w typie hipomaniakalnym często przejawiają nadmierne dbanie o wygląd)
• Millon zauważył, że typowe dla osób z zaburzeniem osobowości unikającej są uczucia smutku, napięcia i złości

Zaburzenia współwystępujące

Efekty osobowości lękliwej można odnaleźć w każdym aspekcie życia osoby cierpiącej na to zaburzenie.

Poczucie odizolowania i samotności może wpływać na życie w rodzinie i w związku, a także odbić się na karierze zawodowej (szczególnie nieśmiała postawa może utrudniać rozwijanie kariery).

Inne zaburzenia, które są  diagnozowane wraz z zaburzeniem osobowości unikającej, obejmują:

• Zaburzenia lękowe (zwłaszcza fobia społeczna)
• Zaburzenia nastroju (depresja)
• Osobowość borderline (charakteryzuje się wahaniami nastroju, napadami gniewu, niestabilnym obrazem siebie, silnymi emocjami, silnym lękiem przed odrzuceniem, działaniami autoagresywnymi oraz poczuciem braku sensu w życiu
• Osobowość zależna, ponieważ osoby z zaburzeniami osobowości unikającej stają się bardzo przywiązane i zależne od tych niewielu innych osób, z którymi są blisko

Dodatkowo zaburzenie osobowości unikającej bywa również diagnozowane razem z osobowościa typu A (typ osobowości z wysokim poziomem stresu, tendencją do rywalizacji, wysoką ambicją, agresywnością i wrogością wobec innych).

Więcej o fobii społecznej

Leczenie

Zdiagnozowane zaburzenie osobowości unikającej powinno być leczone za pomocą psychoterapii.

Wykwalifikowany specjalista pomaga osobie cierpiącej w odnalezieniu błędnych przekonań, pracuje wspólnie z pacjentem nad ich zmianą, pomaga nauczyć się zdrowych reakcji (w zamian za zachowania szkodliwe – np. wrogie wobec innych).

W niektórych przypadkach psychiatra zleca dodatkowo do terapii leki antydepresyjne.

Jak możesz sobie pomóc