Rodzina dysfunkcyjna: czym różni się od zdrowej

Żadna rodzina nie jest idealna, ale należy pamiętać, że kłótnia lub przypadkowa zniewaga nie kwalifikują się do kategorii: rodzina dysfunkcyjna.

Prawdziwy problem pojawia się wtedy, gdy postawy i zachowania rodziny utrudniają poszczególnym jej członkom normalne funkcjonowanie i rozwój.

Ponadto, dorastanie w toksycznym środowisku może mieć trwały wpływ, także po przejściu dzieci w dorosłość.

Zapisz się na bezpłatną konsultację psychologiczną

Czym jest rodzina dysfunkcyjna?

Najlepiej zacząć od przykładu pozytywnego – jak działa zdrowa rodzina, która spełnia swoje funkcje i zaspokaja potrzeby członków?

• Osoby wewnątrz rodziny komunikują się swobodnie i otwarcie oraz odnoszą się do siebie z empatią
• Podstawowe potrzeby fizjologiczne i emocjonalne wszystkich członków rodziny są zaspokojone
• Członkowie rodziny słuchają się nawzajem, nawet mimo posiadania różnych opinii
• Konflikty są rozwiązywane na bieżąco, a członkowie rodziny nie mają do siebie pretensji i nie chowają urazy
• Rodzice okazują bezwarunkową miłość każdemu dziecku, nawet jeśli nie akceptują określonych zachowań
• Członkowie rodziny współpracują, aby osiągnąć wspólne cele
• Każdy członek rodziny jest zachęcany do rozwijania preferencji, zainteresowań i własnej indywidualnej osobowości

Na zasadzie kontrastu – dysfunkcyjna rodzina to taka, w której normalne, zdrowe funkcjonowanie rodziny jest utrudnione przez negatywne zachowania, takie jak znęcanie się, apatia, zaniedbanie lub brak wsparcia emocjonalnego.

W rodzinie dysfunkcyjnej związek między rodzicem a dzieckiem jest napięty i nienaturalny; rodzice stale zaniedbują lub wykorzystują dziecko, a pozostali członkowie rodziny akceptują takie zachowanie.

W niektórych przypadkach dzieci dorastają w przekonaniu, że takie zachowanie jest normalne.

Cechy charakterystyczne rodzin dysfunkcyjnych

Rodziny dysfunkcyjne przejawiają kilka charakterystycznych cech:

• Zaprzeczanie problemom
  Brak uznania istnienia problemu sprawia, że nie może nastąpić jego rozwiązanie. W takich rodzinach zaprzecza się także tak zwanym pięciu potencjałom człowieka: uczuciom, spostrzeżeniom, myślom, dążeniom i wyobrażeniom.
• Wstyd
  Rodziny dysfunkcyjne i ich członkowie często mają głębokie zakorzenienie we wstydzie (np. dzieci wstydzą się swojej rodziny i tego, skąd pochodzą)
• Zatarte granice pomiędzy członkami rodziny
  Pojedynczy członkowie rodziny nie mogą swobodnie zaspokajać swoich indywidualnych potrzeb. Są one odkładane na bok, bo priorytetem jest zaspokojenie potrzeb systemu. Taki stan rzeczy sprawia, że w rodzinie dysfunkcyjnej bardzo często istnieje jakiś poziom frustracji i żalu
• Konflikty
  Rzadko dochodzi do szczerego i spokojnego kontaktu. Rozmowy zamieniają się w kłótnie lub okresy ciszy.
• Zatracona indywidualność na rzecz całości rodziny.
  Jednostka ma wrażenie, że istnieje na potrzeby rodziny. Taką rodzinę bardzo trudno opuścić i zadbać o siebie samego.
• Tajemnice
  Te wewnętrzne tajemnice zazwyczaj każdy w rodzinie zna i udaje, że o niczym nie wie. Unikanie konfliktów i frustracji oraz zaprzeczanie prawdzie daje złudną iluzję radzenia sobie z problemem.

Więcej o stanach lękowych

Przejawy dysfunkcjonalności rodziny

W rodzinie dysfunkcyjnej mogą wykształcić się różne przejawy zachowań świadczących o problemach w domu.

Najczęściej obserwowane z nich to utrudnione, osłabione lub całkiem zerwane więzi emocjonalne, napięta atmosfera, konflikty w rodzinie, agresja i przemoc (fizyczna, psychiczna, finansowa, etc.)

Problemy emocjonalne między członkami rodziny mogą przybierać różne formy. Może być to osłabienie pozytywnych emocji, ale także całkowita obojętność, a nawet uczucia wrogie.

Problemy między rodzicami – czy to pozostającymi w związku, czy w separacji – mogą prowadzić do nerwowej atmosfery, ale także do takiego zaabsorbowania problemami dorosłych, że uczucia i problemy dziecka mogą zostać pominięte lub po prostu niezauważone.

W normalnie funkcjonującej rodzinie panuje wzajemny szacunek i wsparcie między członkami rodziny.

W przypadku rodzin dysfunkcyjnych atmosfera w domu jest pełna napięcia i nieufności. Członkowie rodziny nie tworzą bezpiecznego otoczenia dla dziecka do rozwoju.

Nadużycia i zaniedbania hamują rozwój zaufania dzieci do świata, do innych, a także do samych siebie. Później, jako dorośli, osobom tym może być trudno zaufać innym i własnym osądom, a poczucie własnej wartości może zostać stale zaburzone.

W dalszym życiu mogą się z tego narodzić problemy w nauce i pracy, budowaniu relacji i budowaniu własnej tożsamości.

Podobnie jak inni ludzie, wykorzystywani i zaniedbywani członkowie rodziny często mają trudności z interpretacją swoich rodzin jako „normalnych”.

Im bardziej muszą się przystosować, aby sytuacja wydawała się normalna (np. „Nie, nie zostałem pobity, to tylko zwykłe lanie. Mój ojciec nie jest brutalny, to po prostu jego sposób na wychowanie.”), tym większe jest prawdopodobieństwo błędnej interpretacji siebie i rozwijanie negatywnych koncepcji siebie w przyszłości (np. „Wiedziałem, że tak będzie i sam na to sobie zasłużyłem. Sam jestem sobie winny.”).

Przyczyny problemów w rodzinie

Problemy, które doprowadzą do pogorszenia się stanu rodziny i powstania dysfunkcjonalności mogą pochodzić zasadniczo z dwóch stron – z zewnątrz (czyli ze struktury społeczeństwa) oraz z wewnątrz (czyli z cech samej rodziny i jej poszczególnych członków).

Problemy „z zewnątrz” – czyli zjawiska makrostruktury społecznej, to między innymi:

• bezrobocie (zarówno przewlekły problem z brakiem pracy, jak i nagła utrata dotychczasowej pracy)
• kryzys gospodarczy państwa (dotykający wszystkich obywateli)
• niski poziom ekonomiczny społeczeństwa (w danym państwie)
• konflikty społeczne
• migracje

Do przyczyn „z wewnątrz” rodziny, czyli leżących w samym środowisku rodzinnym, można zaliczyć np.:

• brak umiejętności i przygotowania do opieki i wychowania dzieci
• konflikty wewnątrz rodziny (np. między rodzicami lub rodzicem a dzieckiem)
• alkoholizm (jednego bądź obojga rodziców)
• uzależnienie narkotykowe
• ubóstwo materialne
• przestępczość rodziców
• rozbicie rodziny – rozwód, rozstania
• słaba lub w ogóle nieobecna więź emocjonalna
• nieprzyjemna atmosfera w domu
• postawy i cechy osobowości rodziców

Z odszukiwaniem przyczyny zaburzenia struktury danej rodziny jest ten problem, że często współwystępują one ze sobą lub bardzo szybko jeden problem pociąga drugi.

Na przykład – w rodzinie spełniającej wszelkie standardy opiekuńcze jedno z rodziców może stracić pracę (np. w wyniku kryzysu gospodarczego w kraju), załamanie z powodu utraty pracy może prowadzić do alkoholizmu, a to z kolei nawet do agresji i rozwodu między rodzicami.

Niestety, nieszczęścia często gromadzą się zgodnie z mechanizmem kuli śnieżnej – tym bardziej ważna jest edukacja, odpowiednie przygotowanie do trudnych sytuacji i umiejętność skutecznego (i zdrowego) rozwiązywania problemów.

Ponadto ważne jest też szybkie reagowanie i pomoc danej osobie lub całej rodzinie, aby nie doprowadzić do pogłębienia problemów i pojawienia się nowych.

Jak możesz sobie pomóc

Rodziny dysfunkcjonalne w Polsce

W 2017 Sylwester Bębas przeprowadził badania ankietowe na 3123 osobach w przedziale wiekowym od 13 do 20 lat. Oto krótkie podsumowanie wyników badań, które w pewien sposób może obrazować sytuację dotyczącą rodzin dysfunkcyjnych w Polsce.

1. Aż niemal 18% badanych potwierdziło występowanie alkoholizmu w swojej rodzinie. Najczęściej dotyka on ojców.
   
   Rodzinę borykającą się z problemem alkoholowym charakteryzują cztery główne cechy: jest zamknięta (członkowie rodziny żyją w izolacji od świata zewnętrznego); brakuje w niej wzajemności (dominuje za to postawa egoistyczna); istnieje sztywny podział ról, a członkowie rodziny są silnie zaabsorbowani utrzymywaniem kontroli nad alkoholikiem.
   
2. Prawie 9% badanych przyznało, że w ich rodzinie pojawia się przemoc. W większości do przemocy posuwali się ojcowie, a w drugiej kolejności rodzeństwo. Większość przypadków dotyczyła przemocy fizycznej.
   
   Dziecko, które dorasta w atmosferze przemocy (zarówno psychicznej, jak i fizycznej, które niestety często współwystępują) jest narażone na wykształcenie niskiej samooceny, trwałych postaw unikania i wycofania, niezdolność do samokontroli, czy skłonności do agresji.
   
3. Bezrobocie dotknęło dużą grupę rodzin, a szczególnie często dotyczyło ono matki w rodzinie (choć bezrobocie dotyczące ojca także było często zgłaszane).
   
   Brak pracy szybko i wyraźnie odbija się na zdrowiu psychicznym, ponadto konsekwencją długotrwałego pozostawania w stanie bezrobocia może być powstawanie ubóstwa. W takiej sytuacji często przyzwyczajenia całej rodziny muszą się zmienić, np. poprzez ograniczenie zakupów. Z innych badań wynika, że duża część rodzin dotkniętych bezrobociem ma problem z uzyskania nawet minimum socjalnego.

Jak przezwyciężyć efekty dorastania w dysfunkcjonalnej rodzinie?

Pokonanie skutków dysfunkcyjnych rodzin może wydawać się trudne, ale nie jest to niemożliwe.

Wystarczy trochę wysiłku, a przede wszystkim dużo cierpliwości. Oto, co możesz zrobić:

1. Uzyskaj pomoc
   U osób dorastających w rodzinach dysfunkcyjnych często zdarza się, że zaczynają kwestionować własne kompetencje. Dorastanie z niskim poziomem pewności siebie i słabym wsparciem emocjonalnym może sprawić, że trudne będzie radzenie sobie samodzielnie. Pomocna dłoń przyjaciół albo skorzystanie z pomocy profesjonalistów od zdrowia psychicznego może być bardzo przydatna, a czasem nawet konieczna.
   
2. Naucz się wyrażać swoje potrzeby
   Podziel się swoimi uczuciami z członkami rodziny, którzy są dla Ciebie wsparciem. Jeżeli to tylko możliwe, postaraj się spokojnie omówić z nimi, w jaki sposób możecie naprawiać swoje relacje.
   
3. Bądź odpowiedzialny
   Zrozum swoją rolę w rodzinie i dowiedz się, jakie oczekiwania mają wobec ciebie inni  jej członkowie. To szczególnie ważne, jeśli od Twojej odpowiedzialności zależy ktoś inny (np. Twoje dzieci, młodsze rodzeństwo lub rodzice w podeszłym wieku).
   
4. Zaufaj innym
   Kiedy dorastasz w środowisku, w którym Twoi rodzice nie ufają sobie nawzajem, może być Ci trudno zbudować zaufanie z kimś innym. Jest to bardzo ważne, by podchodzić do nowych osób (np. przyjaciół) z czystą kartą i nie zakładać z góry złych zamiarów oraz przewidywać najgorsze możliwe scenariusze.
   
5. Sprawdź swoje relacje z rodziną
   Nie jest łatwo zmieniać podejście innych w dysfunkcyjnej rodzinie. Możesz motywować innych do podążania Twoimi śladami – stać się dla nich przykładem.

Podsumowanie

Dysfunkcyjne rodziny są niestabilne emocjonalnie, przez co cierpią wszyscy w domu, a w szczególności dzieci.

Jeśli czujesz się na siłach – warto spróbować zawalczyć o rodzinę. Możesz starać się prowadzić spokojne rozmowy, a także być dla innych członków rodziny pozytywnym przykładem.

W sytuacji, w której żyjesz wewnątrz rodziny dysfunkcyjnej lub w takiej dorastałeś, bardzo dobrym pomysłem jest zgłoszenie się do specjalisty i przepracowanie swoich uprzednich doświadczeń oraz poznanie sposobów na lepsze radzenie sobie z problemami w przyszłości.

Jak możesz sobie pomóc

Źródła

• Prajsner M., (2002) Rodzina dysfunkcyjna, „Remedium” 2002 nr 5, s. 18 – 19,
• Cudak H., (2011) Dysfunkcje rodziny i jej zagrożenia opiekuńczo-wychowawcze, Pedagogika Rodziny 1/2, 7-14
• Domański P., (2018) Pojęcie rodziny i rodziny dysfunkcyjnej, Dyskursy o kulturze, Łódź: Wydawnictwo Społecznej Akademii Nauk
• Bębas S., (2017) Obszary dysfunkcjonalności rodziny, Pedagogika Rodziny 1/2017
• Cudak S., (2013) Zagrożenia rozwoju dzieci z rodzin dysfunkcyjnych, Pedagogika Rodziny 3/4, 37-44