Budzi lęk i jednocześnie fascynację. Socjopata kojarzy nam się często z okrutnymi antagonistami filmów akcji.
Jak to zaburzenie wygląda w prawdziwym świecie?
Kim jest socjopata i jak go rozpoznać?
Czy stanowi realne zagrożenie?
Kim jest socjopata i jak go rozpoznać?
Mianem socjopaty określamy zwykle kogoś zimnego, niewykazującego empatii. Możemy powiedzieć, że ma serce z kamienia i żadnych skrupułów.
Jak jednak wygląda to od strony psychologicznej?
W podręczniku diagnostycznym próżno szukać tego określenia – zamiast tego odnajdziemy antyspołeczne zaburzenie osobowości (nazywane też osobowością dyssocjalną).
Ten przypadek należy do kategorii zaburzeń osobowości, są to zaburzenia bardzo trwałe, głęboko zakorzenione i wpływające na każdy aspekt życia.
Nasza intuicja nas jednak nie myli – faktycznie osobę z antyspołecznym zaburzeniem osobowości, czyli socjopatę, będziemy postrzegać jako osobę zimną, obojętną, wyrachowaną, a nawet okrutną.
Nie istnieje łatwy i konkretny sposób na rozpoznanie socjopaty.
Doświadczenie kontaktu z osobowością antyspołeczną opiera się bardziej na subiektywnych odczuciach – np. poczuciu dyskomfortu i nieufności.
Niestety, osoby z socjopatycznymi skłonnościami są też wybornymi manipulatorami, więc z łatwością maskują swoje prawdziwe oblicze, żeby osiągnąć to, na czym im zależy.
Jakie jest prawdopodobieństwo, że spotkasz na swojej drodze socjopatę?
Według podręcznika diagnostycznego DSM-5, rozpowszechnienie antyspołecznego zaburzenia osobowości w populacji wynosi między 0,2% a 3,3%.
Z racji specyfikacji tego zaburzenia, są miejsca, w których socjopatów można spotkać częściej – przede wszystkim w więzieniach.
Częstość występowania tego zaburzenia może być też wyższa w miejscach dotkniętych niekorzystnymi czynnikami społeczno-ekonomicznymi (tj. ubóstwem) lub społeczno-kulturowymi (tj. migracją).
Antyspołeczne zaburzenie osobowości jest diagnozowane znacznie częściej u mężczyzn niż u kobiet.
Antyspołeczne zaburzenie osobowości – cechy i zachowania socjopaty
Zasadniczą cechą antyspołecznego zaburzenia osobowości jest lekceważenie i łamanie praw innych osób, które swoje początki ma w dzieciństwie lub wczesnym okresie dojrzewania i trwa aż do dorosłości.
Osoby z antyspołecznym zaburzeniem osobowości nie dostosowują się do norm społecznych w zakresie zgodnego z prawem zachowania. Mogą wielokrotnie dopuścić się czynów stanowiących podstawę do aresztowania.
Osoby cierpiące na to zaburzenie lekceważą życzenia, prawa i uczucia innych. Często oszukują i manipulują w celu osiągnięcia osobistego zysku lub przyjemności (np. zdobycia pieniędzy, seksu lub władzy).
Socjopaci są impulsywni – decyzje podejmują pod wpływem chwili, bez przemyślenia i bez rozważenia konsekwencji dla siebie lub innych.
Może to prowadzić do nagłych zmian pracy, miejsca zamieszkania lub związków.
Osoby z antyspołecznym zaburzeniem osobowości są zwykle drażliwe i agresywne i mogą wdawać się w bójki lub dopuszczać się innych aktów przemocy fizycznej.
Osoby te lekkomyślnie podchodzą również do kwestii bezpieczeństwa siebie i innych. Może to przejawiać się na przykład w ich zachowaniu podczas jazdy (tj. powtarzające się przekraczanie prędkości, prowadzenie pojazdu pod wpływem alkoholu, wielokrotne wypadki).
Mogą angażować się w zachowania seksualne lub zażywać substancje obarczone wysokim ryzykiem konsekwencji.
Mogą zaniedbywać dziecko lub opiekować się nim w sposób narażający dziecko na niebezpieczeństwo.
Osoby z antyspołecznym zaburzeniem osobowości są również wyjątkowo nieodpowiedzialne.
Przykładem takich nieodpowiedzialności mogą być na przykład powtarzające się nieobecności w pracy, których nie można wytłumaczyć chorobą, niespłacanie długów, czy niezapewnianie alimentów na dziecko.
Socjopaci wykazują niewielkie wyrzuty sumienia z powodu konsekwencji swoich czynów.
Mogą być obojętni lub racjonalizować swoje zachowanie i obwiniać ofiary (np. „i tak go/ją to czekało”).
Zwykle nie rekompensują ani nie naprawiają swojego zachowania.
Osobom z antyspołecznym zaburzeniem osobowości często brakuje empatii, są one bezduszne, cyniczne i pogardliwe wobec uczuć, praw i cierpień innych.
Mogą mieć zawyżoną samoocenę i mogą być nadmiernie uparci, pewni siebie lub zarozumiali.
Osoby te mogą również zachowywać się nieodpowiedzialnie w swoich związkach.
Często mają na przestrzeni życia wielu partnerów seksualnych i być może nigdy nie utrzymywali związku monogamicznego.
Mogą wykazywać się nieodpowiedzialnością jako rodzice, czego dowodem jest niedożywienie dziecka, jego choroba, zależność dziecka od pomocy sąsiadów lub krewnych, czy niezapewnianie opiekuna dla małego dziecka, gdy jest się poza domem.
Socjopatii często towarzyszą inne objawy i zaburzenia, w tym zaburzenia lękowe, zaburzenia depresyjne, zaburzenia związane z używaniem substancji psychoaktywnych, zaburzenia związane z objawami somatycznymi, zaburzenia związane z hazardem i inne.
Osoby z antyspołecznym zaburzeniem osobowości często mają także cechy osobowości, które spełniają kryteria innych zaburzeń osobowości, zwłaszcza zaburzeń osobowości typu borderline, histrionicznych i narcystycznych.
Socjopata i psychopata – czym się różnią?
Istnieje wiele popularnych teorii rozróżniających psychopatię i socjopatię za pomocą różnych kryteriów.
Należy jednak pamiętać, że ani „socjopata” ani „psychopata” nie jest oficjalnym, naukowym określeniem zaburzenia zdrowia psychicznego.
Obu tych określeń używa się zamiennie w języku powszechnym, do określenia osoby zachowującej się w sposób zimny i wyrachowany.
W środowisku naukowym określenie „socjopata” wskazuje na antyspołeczne zaburzenie osobowości (inaczej: osobowość dyssocjalna).
Natomiast termin „psychopatia” to zespół cech osobowości, a nie zaburzenie.
Duża część osób z antyspołecznym zaburzeniem osobowości (socjopatów) jest również psychopatami (wykazują objawy psychopatii).
Socjopatia – przyczyny i leczenie
Antyspołeczne zaburzenie osobowości ma przede wszystkim podłoże genetyczne – występuje zdecydowanie częściej wśród biologicznych krewnych.
Badania adopcyjne pokazały jednak, że zarówno czynniki genetyczne, jak i czynniki środowiskowe przyczyniają się do ryzyka rozwoju antyspołecznego zaburzenia osobowości.
Zarówno adoptowane, jak i biologiczne dzieci rodziców-socjopatów są obarczone podwyższonym ryzykiem rozwoju antyspołecznego zaburzenia osobowości.
Dzieci adoptowane bardziej przypominają pod tym względem swoich biologicznych rodziców niż rodziców adopcyjnych, jednak środowisko rodziny adopcyjnej wpływa na ryzyko rozwoju zaburzeń osobowości i związanej z nimi psychopatologii.
Prawdopodobieństwo wystąpienia antyspołecznego zaburzenia osobowości w dorosłym życiu jest zwiększone, jeśli u danej osoby wystąpiły zaburzenia zachowania w dzieciństwie i towarzyszące im ADHD.
Znęcanie się lub zaniedbywanie dzieci, niestabilne i niekonsekwentne rodzicielstwo mogą zwiększyć prawdopodobieństwo, że zaburzenie zachowania przekształci się w antyspołeczne zaburzenie osobowości.
Aby móc postawić diagnozę osobowości dyssocjalnej, dana osoba musi mieć co najmniej 18 lat i mieć w przeszłości pewne objawy zaburzeń zachowania przed ukończeniem 15 lat (np. agresja wobec ludzi i zwierząt, niszczenie mienia, oszustwo, kradzież lub inne poważne naruszenie zasad).
Antyspołeczne zaburzenie osobowości jest zaburzeniem przewlekłym, ale może stać się mniej widoczne lub ustępować w miarę starzenia się, szczególnie w czwartej dekadzie życia.
Osoby z antyspołecznym zaburzeniem osobowości są bardziej niż inne osoby w populacji ogólnej narażone na przedwczesną śmierć w wyniku użycia przemocy (np. samobójstwa, wypadków, zabójstw).
Podsumowanie
Socjopata, to osoba z antyspołecznym zaburzeniem osobowości, cechującym się lekceważeniem praw innych, impulsywnością, agresją i brakiem empatii.
Diagnoza tego zaburzenia nie jest łatwa, ponieważ socjopaci potrafią ukrywać swoje cechy i manipulować innymi.
Rzadko też zgłaszają się po pomoc do specjalisty zdrowia psychicznego, ponieważ nie dostrzegają problemu w swoim zachowaniu.
Mniej więcej jedna na 100 osób może być zdiagnozowana jako socjopata, ale najczęściej osoby z tym zaburzeniem spotkać można w więzieniach i obszarach z problemami społecznymi.
Przyczyny socjopatii to przede wszystkim czynniki genetyczne, ale częściowo także środowiskowe, takie jak zaniedbywanie i przemoc w dzieciństwie.
Źródła
- Baby, D. P. MD (2023) How Sociopaths and Psychopaths Are Different. WebMD https://www.webmd.com/mental-health/psychopath-sociopath-differences [dostęp 10.2023]
- American Psychological Association, APA Dictionary of Psychology: antysocial personality disorder. https://dictionary.apa.org/antisocial-personality-disorder [dostęp 10.2023]
- American Psychiatric Association. (2013). Diagnostic and statistical manual of mental disorders (5th ed.).
- Grabski, B., & Gierowski, J. (2012). Zaburzenia osobowości: różne spojrzenia i próby ich integracji. Psychiatria Polska, 46(5).
- Orzeł-Górniak, M. (2013). Antyspołeczne zaburzenia osobowości a skuteczność oddziaływań terapeutycznych i resocjalizacyjnych. In Müller D., Sobczak A.(red.), Rozwój i jego wspieranie w perspektywie rehabilitacji i resocjalizacji, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2013;. Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego.
- Cierpiałkowska, L., & Soroko, E. (2017). Zaburzenia osobowości. Problemy diagnozy klinicznej.
- Jakubik, A. (2005). Diagnostyka osobowości dyssocjalnej. Studia Psychologica, 6, 237-248.
