Toksyczna matka – jak ją poznać i jak rozmawiać

Toksyczna matka może mieć niszczący wpływ na Twoje życie.

Czy nam się to podoba, czy nie, to, jak wychowują nas rodzice, wpływa na nas samych i nasze całe życie.

Czasem rodzice dają swoim dzieciom wyjątkowe „narzędzia”, bardzo potrzebne i przydatne w życiu – empatię, wybaczenie, doświadczenie miłości i osobistej wolności.

Zdarza się jednak, wcale nie rzadko, że rodzice oddziaływali lub wciąż oddziałują na dziecko negatywnie. Typów takich zachowań jest wiele, a nazywamy je toksycznymi, przez ich zatruwający wpływ na życie.

Toksyczna matka (bo na tej relacji skupimy się w artykule) może rujnować życie dziecka nawet wiele lat po faktycznym opuszczeniu domu rodzinnego.

Na szczęście, są sposoby, aby tę sytuację zrozumieć i sobie z nią poradzić.

Zapisz się na bezpłatną konsultację psychologiczną

Rola matki w życiu dziecka

Każda rodzina to system, grupa połączonych ze sobą ludzi, którzy wpływają na siebie nawzajem w głęboki i często ukryty sposób. Każda rodzina to złożona sieć całego spektrum pozytywnych i negatywnych uczuć. Od miłości, dumy, radości po zazdrość, poczucie winy i niepokój.

Szczególną rolę w życiu każdego dziecka pełni matka. Już z powodu czystej fizjologii, to matka jest najbliżej dziecka. To w niej dziecko się rozwija, to ona wydaje dziecko na świat, także tylko ona jest w stanie karmić dziecko własną piersią.

W pierwszych latach życia rola rodziców, a zwłaszcza matki, jest najważniejsza. Po pierwsze to rolą rodzica jest zaspokajanie potrzeb małego dziecka. Tak podstawowych, jak głód, czy pragnienie, ale także potrzeb miłości i akceptacji.

Także rolą rodziców jest, aby nauczyć dziecko funkcjonowania w świecie. Czasem przybiera to postać bezpośredniej nauki (np. wygłaszanych zasad „tak należy się zachowywać, a tak nie można”), czasem następuje to poprzez modelowanie (dziecko naśladuje zachowania, które obserwuje u rodziców).

Naturalne jest, że z biegiem lat rola matki wobec swojego dziecka się zmienia – dziecko powinno stawać się coraz bardziej niezależną jednostką, która jest w stanie funkcjonować samodzielnie.

Również normalne jest, że dla dorosłego dziecka w pewnym momencie centralnymi osobami w życiu nie będą już rodzice, a na przykład własny partner lub własne dzieci.

Wolność osobista

Jedną z ważnych ról matki w życiu dziecka, jest zapewnienie mu wolności osobistej. W rodzinach funkcjonujących w sposób zdrowy, istnieje swoboda wyrażania siebie jako jednostki, która spotyka się z szacunkiem innych.

Natomiast rodziny dysfunkcyjne, z reguły, zniechęcają do indywidualnej ekspresji – tam każdy powinien dostosować się do myśli i działań dominującego, toksycznego rodzica.

W toksycznych rodzinach system funkcjonuje tak, że każda decyzja, nawet dorosłego człowieka, jest w jakiś sposób spleciona z resztą rodziny. Indywidualne uczucia, zachowania i decyzje nie są podejmowane na poziomie osobistym.

Czy toksyczna matka kocha swoje dziecko?

Prawie wszystkie toksyczne matki mówią, że kochają swoje dzieci i zwykle naprawdę tak czują.

Jednak miłość to znacznie więcej niż tylko wyrażanie uczuć słowami. To także, a może przede wszystkim, sposób reagowania na dziecko, jego zachowanie i ekspresję emocjonalną.

To, co toksyczne matki nazywają (i odczuwają) jako miłość, rzadko objawia się jako zachowanie pełne szacunku, bezpieczeństwa i akceptacji. Toksyczna matka może mieć tendencję do robienia, w imię miłości, wyjątkowo nieprzyjemnych rzeczy.

W ten sposób może oczywiście wyrządzić swoim dzieciom ogromne szkody emocjonalne. Stracone dzieciństwo, depresja, stany lękowe, ciągłe poczucie winy i wstydu oraz niska samoocena, to tylko niektóre z częstych skutków wychowania przez toksyczną matkę.

Odpowiadając na główne pytanie – niekoniecznie musi być tak, że toksyczna matka nie kocha swojego dziecka. Znacznie częściej nie potrafi tej miłości w odpowiedni sposób pokazać. Czasem może nawet w ogóle nie zdawać sobie sprawy ze szkodliwości swoich zachowań.

Więcej o stanach lękowych

Jak wygląda toksyczna relacja z matką?

Wiele osób ma problem z dostrzeżeniem, jak duży wpływ na ogólną jakość ich życia (nawet dorosłego) ma relacja z rodzicami, a zwłaszcza z matką.

Dzieci mają niewiele punktów odniesienia, poza rodziną. Dlatego wszystkie rzeczy, których dowiadują się w ramach rodziny, o sobie i innych, stają się uniwersalnymi prawdami i głęboko zachowaną normą.

Badania i teorie psychologiczne (m.in. teoria przywiązania Bowlbiego) pokazały, że relacje z rodzicami (a w szczególności z matką), mają ogromny wpływ na nasze życie, w tym na późniejsze relacje dorosłej osoby, jej samoocenę, myślenie o sobie, o innych i o świecie.

Niemniej jednak bardzo trudno jest zidentyfikować toksyczne rodziny lub przyznać, że wychowałeś się w jednej. Istnieje ku temu kilka powodów.

• Toksyczne rodziny często przedstawiają światu bardzo poprawną fasadę. Na zewnątrz wyglądają normalnie, dopiero daleko za zamkniętymi drzwiami ukryte są prawdziwe problemy.
• Dzieci wychowujące się z toksycznym rodzicem, nie znają innej rzeczywistości – nie mają innych rodziców do porównania. W związku z tym, długo mogą żyć w przekonaniu, że pewne zachowania są w pełni normalne, powszechne i nie należy się nimi martwić.
• Toksyczni rodzice mają często narcystyczne tendencje do postrzegania siebie jako znacznie lepszych rodziców, niż są w rzeczywistości. Taką opowieść o sobie „sprzedają” swoim dzieciom.
• Silnie wpływa także pewna lojalność wobec własnej rodziny. Nie chcemy przyznawać, że w naszym rodzinnym domu coś jest nie tak, dlatego trudno spojrzeć obiektywnie na tak osobistą sytuację.
• Bezbronnemu, zależnemu od opiekunów dziecku, o wiele łatwiej jest czuć się winnym lub wstydzić się i uważać, że zasłużyło się na wściekłość rodzica, niż zaakceptować fakt, że to ich rodzic może robić coś źle i nie można mu ufać. Dzieci (nawet już dorosłe) chcą ufać swoim rodzicom i wierzyć, że postępują wyłącznie dla ich dobra.

Typy toksycznych matek

„Toksyczne” zachowanie jest bardzo szeroką kategorią, przez co trudno jest wymienić konkretne objawy takiej sytuacji.

Intuicyjnie wiemy, że jest to działanie na szkodę dziecka.

Trudność jednak polega na tym, że niektóre toksyczne zachowania mogą być bardzo subtelne i przyjmować wygląd zachowań opiekuńczych.

W innych sytuacjach zachowania te są agresywne w oczywisty sposób, co choć ułatwia ich identyfikację, to wcale nie musi zbliżać rozwiązania problemu.

Wśród różnych typów toksycznych matek możemy wyróżnić między innymi:

• matkę narcystyczną, której potrzeby są zawsze na pierwszym miejscu i nie przyjmującą krytyki
• matkę nadopiekuńczą, wmawiającą dziecku, że bez niej sobie nigdy nie poradzi i zaszczepiającą w nim lęk przed światem
• kontrolerkę, która chce mieć wpływ na każdy aspekt życia swojego dziecka
• oprawczynię, czyli osobę dopuszczającą się agresji fizycznej lub słownej
• matkę pasywnie agresywną, czyli obrażającą się, karzącą dziecko milczeniem i odrzuceniem
• perfekcjonistkę, która wymaga podobnego perfekcjonizmu od dziecka
• matkę uzależnioną (np. od alkoholu, narkotyków), która nie wypełnia swoich życiowych zadań (praca, opieka, wychowanie dzieci)

Jak widzisz, każdy z tych typów może przejawiać zupełnie inne zachowania.

Niektóre z wymienionych zachowań i cech (np. opiekuńczość), są ogólnie pożądane, a dopiero w nadmiarze stają się szkodliwe. Dlatego trudno wyczuć bezpieczną granicę.

Więcej o objawach nerwicy

Znaki ostrzegawcze – jak to jest w toksycznej rodzinie

Istnieje wiele znaków ostrzegawczych, świadczących o niesprzyjającej rozwojowi dziecka atmosferze w domu.

Pierwszą grupą są toksyczne przekonania i zasady panujące w rodzinie. Należą do nich między innymi:

• Dziecko, bez względu na wszystko, powinno mieć niezachwiany szacunek i pokorę wobec rodzica
• Dzieci nie mają prawa głosu (jak w często powtarzanym haśle: dzieci i ryby głosu nie mają)
• Dziecko nie ma prawa być złe lub rozczarowane zachowaniem rodzica
• Na miłość i akceptację trzeba zasłużyć (np. dobrymi ocenami, poprawnym zachowaniem),
• Dziecko (nawet już dorosłe) musi zawsze zasięgać opinii rodzica i uwzględniać ją w swoich decyzjach (także w sytuacjach zupełnie niedotyczących rodziców)
• Nieposłuszeństwo, a także odmienny sposób na życie lub poglądy są nieakceptowalne, spotkają się z karą lub wyobcowaniem z rodziny
• Matka (lub ojciec) to wzór, do którego bezwględnie należy dążyć (ale równocześnie ideałem nieosiągalnym)

W konsekwencji, dzieci ślepo przestrzegają takich (często niewypowiedzianych głośno) reguł, po prostu dlatego, że nie chcą być ukarane. Co więcej, dzieci nie chcą być „zdrajcami” swojej rodziny, nie będąc posłusznymi, bez względu na to, jak niezdrowa jest ich sytuacja.

Toksyczne zachowania

Toksyczna matka lub ojciec mogą też dopuszczać się zachowań wprost krzywdzących wobec własnych dzieci. Zachowania te oczywiście pozostawiają trwałe zmiany w psychice dziecka, często odbijając się na ich dorosłym życiu.

Takie zachowania to np.:

• obrażanie i zawstydzanie własnych dzieci
• ciągła krytyka
• przemoc fizyczna i werbalna (na przykład za karę lub „w celach wychowawczych”), także taka, która kwalifikuje się już jako przestępstwo
• upijanie się lub narkotyzowanie na oczach dzieci
• niedostępność emocjonalna, brak reagowania na emocjonalne potrzeby dziecka (np. brak przytulania, pocieszania)
• konieczność przejęcia przez dziecko roli rodzica (np. opiekowanie się samymi rodzicami lub młodszym rodzieństwem, nawet przez naprawdę małe dzieci)
• wymuszanie na dziecku utrzymywania tajemnic domowych (np. „nie mów nikomu, że ten pan do nas przychodzi”),
• zakazy dotyczące wyrażania własnych emocji, myśli i preferencji (np. zakaz płakania i złości, niemożliwość wyboru przez dziecko własnych zainteresowań lub grupy znajomych)

Toksyczność w dorosłości

Toksyczna relacja z matką zazwyczaj nie kończy się, nawet po opuszczeniu przez (dorosłe już) dziecko domu rodzinnego. Co więcej – ta głębokie uzależnienie i wpojone zasady rodzinne mogą wpływać na życie dorosłego nawet już po założeniu własnej rodziny.

Toksyczna matka w relacji do dorosłego dziecka może np.:

• traktować dorosłą córkę lub syna, jakby była jeszcze dzieckiem (np. poprzez wyręczanie, branie aktywnego udziału w podejmowaniu decyzji, krytykę zachowań)
• narzucenie sytuacji, w której wszystkie ważne decyzje muszą zostać zatwierdzone przez matkę (nawet poprzez niewyrażoną głośno presję) – także takie decyzje, które powinny pozostać w gestii rodziny założonej przez dorosłe dziecko toksycznej matki, na przykład wybór zawodu, kupno domu, wybór szkoły dla dzieci
• bardzo intensywne reakcje emocjonalne i nacisk na ciągłe wspólne spędzanie czasu – często poprzez uciekanie się do szantażu emocjonalnego lub agresywnej presji
• stworzenie tematów tabu, o których nie można w rodzinie się swobodnie wypowiadać, lub stworzenie atmosfery niesprzyjającej wyrażaniu opinii, która jest niezgodna z poglądami toksycznej matki
• manipulować finansami, jak np. pobierać pieniądze od dzieci (mogą być wyjaśniane jako konieczność „oddania” za dzieciństwo)
• zrzucać odpowiedzialność na dorosłe dziecko za samopoczucie matki i jej dobrobyt
• krytykować decyzje dorosłego dziecka i aktywnie działać na rzecz ich zmiany – często nawet w tak prywatnych sprawach, jak dobór partnera

Więcej o fobii społecznej

Konsekwencje wychowania przez toksyczną matkę

Ponieważ świat dziecka jest bardzo wąski, rodzice stanowią jedyne dostępne źródło miłości i pocieszenia, bez względu na to, jak nieodpowiednie bywają ich zachowania.

A to zniekształca sposób, w jaki dziecko widzi siebie, innych i cały świat. Takie zniekształcenia mogą wpłynąć (i często wpływają) na całe dalsze życie.

Toksyczna relacja z matką może mieć duży wpływ na wszystkie inne relacje w życiu dorosłego już dziecka.

Jednym z przykładów jest powtarzalne wchodzenie dorosłego dziecka w podobnie toksyczne relacje z innymi ludźmi (np. związki romantyczne lub przyjacielskie).

Wpływ można też odnaleźć w relacji ze samym sobą. Może się to objawiać przez dużą zależność od innych, brak poczucia własnej tożsamości, brak własnego zdania i poglądów.

Częstym objawem jest też bardzo niska samoocena i związana z tym obawa o odrzucenie. Innym częstym objawem, jest też skrajny perfekcjonizm spowodowany ciągłym dążeniem do zasłużenia na akceptację.

Toksyczny rodzic może wpłynąć także pośrednio (przez wychowanie) lub bezpośrednio (przez agresję i nadużycia) na rozwinięcie się zaburzeń psychicznych u swojego dziecka. Takie zaburzenia to na przykład depresja, zaburzenia lękowe lub zaburzenia odżywiania.

Powtarzanie wzorców zachowań rodziców lub wręcz przeciwnie – zachowywanie się dokładnie odwrotnie to kolejne przykłady na negatywne skutki wychowania w toksycznym domu.

Niestety, negatywne relacje z własną matką mogą przełożyć się na powtarzanie tych samych zachowań w wychowaniu własnych dzieci. W innym wariancie osoba, zdająca sobie sprawę z toksyczności własnego rodzica, tak stara się nie powielać tych wzorców, że zachowuje się dokładnie przeciwnie (lecz równie niekorzystnie).

Najzdrowszy balans wymaga najwięcej wysiłku i przepracowania problemu.

Jak radzić sobie z toksyczną matką?

Główny problem polega na tym, że dziecko toksycznej matki często ma tak silną potrzebę aprobaty rodzica, że nie żyje życiem, którego naprawdę pragnie. Wiele osób fizycznie opuszcza dom rodzinny, ale nigdy nie opuszcza tego domu emocjonalnie.

Widać to albo w tym, że zawsze stawiają potrzeby i pragnienia rodziców na pierwszym miejscu, nawet jeśli z nimi nie mieszkają, albo w zupełnie przeciwnym zachowaniu – buncie za wszelką cenę, a nawet w całkowitym odcięciu się od rodziców.

Dopóki silnie reagujesz emocjonalnie na interakcje z matką, to jej osoba w jakiś sposób Cię kontroluje. Nawet jeśli wydaje Ci się, że „uwolniłeś” się od matki (np. zrywając z nią kontakt) lub nawet jeżeli Twoja toksyczna matka nie żyje, to jej zasady i wychowanie w sposób pośredni mogą nadal wywierać negatywny wpływ na Twoje życie.

Jak więc radzić sobie z taką relacją, utrzymując zdrowy balans i nie popadając w skrajności.

Niezależność emocjonalna

Ważnym sposobem radzenia sobie z toksyczną matką, jest praca skupiona na wypracowaniu własnej niezależności emocjonalnej.

Niezależność emocjonalna oznacza, że ​​możesz być częścią rodziny, a jednocześnie możesz być oddzielną osobą. Oznacza to, że możesz być tym, kim jesteś i pozwolić swoim rodzicom być tym, kim są.

Tylko wtedy, gdy czujesz się wolny do posiadania własnych przekonań, uczuć i zachowań, różniących się od tych Twoich rodziców lub innych osób, z którymi masz związek, jesteś emocjonalnie niezależny i samookreślony. W zdrowej rodzinie możesz swobodnie zgadzać się lub nie zgadzać z rodzicami.

Dzieci z toksycznych rodzin często zakładają, że muszą całkowicie odciąć się od rodziców, aby być niezależnymi emocjonalnie. Ale to nie zawsze działa.

Wiele osób nie rozumie siebie, swoich reakcji, emocji i potrzeb, ponieważ mylą autonomię z egoizmem.

Działanie w zgodzie ze sobą (nie pomijanie siebie) i rozumienie tego, co się ze sobą samym dzieje, jest podstawą zdrowych relacji z innymi.

Nie ma potrzeby czuć się winnym, próbując w zdrowy sposób zaspokoić własne potrzeby. Nie ma sensu być dobrą osobą dla wszystkich oprócz siebie.

Podejmuj decyzje na podstawie tego, czego chcesz i czego potrzebujesz, a nie wyłącznie tego, czego chcą lub potrzebują Twoi rodzice lub po prostu inni ludzie wokół Ciebie.

Wszystko o nerwicy lękowej

Konfrontacja z toksyczną matką

Naturalne jest, że wiele osób borykających się z toksyczną matką (lub toksycznymi rodzicami) czuje potrzebę konfrontacji.

Zatrzymajmy się jednak na chwilę. Często nie jest to w ogóle zadanie konieczne, a nawet bywa szkodliwe.

Celem konfrontacji z toksyczną matką nie jest odwet, karanie, poniżanie, czy nawet uzyskanie akceptacji i bezwarunkowej miłości.

Ewentualna konfrontacja jest dla Ciebie i Twojego samopoczucia lub dla dania szansy na odbudowę relacji z matką.

Często więc jest to zadanie nierelane – konfrontacja może przynieść odwrotny od zamierzonego skutek (zwłaszcza z rodzicem, który jest wciąż uzależniony lub zaburzony).

Taka trudna rozmowa, jeśli już uznasz, że ma sens i może się powieść – powinna być przeprowadzona w sposób możliwie najbardziej asertywny. Nic nie da rzucanie oskarżeń.

Ważne jest wcześniejsze przygotowanie jasne zakomunikowanie Twojej perspektywy i wyrażenie oczekiwań i planów na przyszłość.

Przygotuj się też na to, że rozmowa będzie musiała zostać przerwana. Jeżeli Twoja matka zachowuje się w sposób toksyczny (szczególnie, jeżeli bywa agresywna), to może zareagować w sposób bardzo emocjonalny i gwałtowny.

W konfrontacji Twoim głównym zadaniem jest trzymać się swojej rzeczywistości i upewnić się, że nie zostaniesz zepchnięty z powrotem do obronnych wzorców, bez względu na to, co zrobi lub powie Twoja matka.

Oczywiście, może zdarzyć się, że mimo Twojego oporu, uda jej się wytworzyć w Tobie poczucie winy i chęć wycofania się.

Mimo wszystko, stawienie czoła takiej sytuacji i jasne komunikowanie swoich potrzeb i poglądów stanowi świetny punkt wyjścia do przedefiniowania relacji z rodzicami i narzucenia nowych zasad i granic.

Przerwij błędne koło toksyczności

Gdy przełamiesz prezentowane Ci toksyczne wzorce, będziesz znacznie bardziej otwarty i dostępny dla prawdziwie otwartych relacji – wobec siebie i innych, w tym także własnych dzieci.

Jak już wiesz, dzieci toksycznych rodziców często powielają toksyczne zachowania wobec innych osób – na przykład partnera lub swoich dzieci.

Zdanie sobie sprawy z błędów własnej matki i niezdrowej relacji między Wami, a także przepracowanie tego problemu, jest świetnym punktem wyjścia do pracy nad sobą i innymi relacjami.

Idealnie, jeżeli w takiej pracy może towarzyszyć Ci wykwalifikowany terapeuta. Jeżeli jednak z jakiegoś powodu nie chcesz lub nie możesz skorzystać z jego pomocy, postaraj się zachować otwarty umysł.

Przede wszystkim, daj sobie czas na zmiany. Postaraj się co jakiś czas poddać swoje zachowanie i relacje autorefleksji, aby móc dalej nad nimi pracować.

Psychoterapia

Planując ułożyć sobie relację z toksyczną matką, warto sięgnąć po pomoc psychoterapeuty.

Relacja z toksyczną matką jest częstym materiałem do pracy psychoterapeutycznej.

Perspektywa wykwalifikowanej osoby z zewnątrz jest tu niezwykle przydatna. Samodzielnie wyjątkowo trudno ocenić nam doświadczenia z dzieciństwa, bo byliśmy w samym centrum wydarzeń.

Terapeuta przede wszystkim pomoże uporać się z negatywnymi wzorcami myślenia. Doradzi także, w jaki sposób należy postępować z toksyczną matką.

Oczywiście, jeżeli jest taka możliwość, to sama matka z pewnością skorzystałaby z pomocy terapeuty. Być może jej zachowania wobec dziecka wynikają z jej osobistych problemów.

Podsumowanie

Toksyczna matka jest trudnym zagadnieniem. Mamy opory przed myśleniem o swoich rodzicach źle, a ich zachowania są często tak subtelne, że trudno je w ogóle zidentyfikować.

Jeśli uważasz, że miałaś lub miałeś toksyczną matkę – nie martw się, nie jesteś w sytuacji bez wyjścia. Bagaż emocjonalny wyniesiony z dzieciństwa można przepracować. Czasem, poza „naprawieniem” negatywnych wzorców przekazanych przez matkę, udaje się także poprawić dorosłą relację z rodzicem.

Jak możesz sobie pomóc

 

Źródła

• Allan Chavkin; A Family in Crisis: A Family Systems Theory Approach to Arthur Miller’s “I Don’t Need You Any More”. The Arthur Miller Journal 1 November 2020; 15 (2): 141–162. doi: https://doi.org/10.5325/arthmillj.15.2.0141
• Al Ubaidi BA (2017) Cost of Growing up in Dysfunctional Family. J Fam Med Dis Prev 3:059. doi.org/10.23937/2469-5793/1510059
• Bakus P., (2006) Rodzina patologiczna i dysfunkcyjna – przyczyny, funkcjonowanie i konsekwencje społeczne, Pedagogika Rodziny 3:153-166
• Beilharz JE, Paterson M, Fatt S, Wilson C, Burton A, Cvejic E, Lloyd A, Vollmer-Conna U. The impact of childhood trauma on psychosocial functioning and physical health in a non-clinical community sample of young adults. Aust N Z J Psychiatry. 2020 Feb;54(2):185-194. doi: 10.1177/0004867419881206. Epub 2019 Oct 21. PMID: 31631683.
• Cudak S., (2013) Zagrożenia rozwoju dzieci z rodzin dysfunkcyjnych, Pedagogika Rodziny nr 3(4)/2013, s. 37–44
• Dąbkowska M., (2006) Traumatyczne doświadczenia w dzieciństwie jako czynniki ryzyka zaburzeń psychicznych wieku rozwojowego i dorosłości, Psychiatr. Psychol. Klin. 2006, 6 (4), p. 203-210
• Frohberg, J., Bittner, A., & Weidner, K. (2022). Early Abusive Relationships–Influence of Different Maltreatment Types on Postpartum Psychopathology and Mother-Infant Bonding in a Clinical Sample. Frontiers in Psychiatry. https://doi.org/10.3389/fpsyt.2022.836368
• Prajsner M., (2002) Rodzina dysfunkcyjna, Remedium: maj 2002
• Ryś M., (1998) Rodzina z problemem alkoholowym jako rodzina dysfunkcyjna, Studia nad Rodziną 2/2 (3), 65-74