Jednym z najbardziej niszczycielskich wpływów zaburzeń psychicznych na życie człowieka, jest ich wpływ na społeczny wymiar życia.
Ludzie są istotami społecznymi i rozwijają się dzięki interakcjom z innymi.
Odseparowanie od innych lub nieumiejętność nawiązywania kontaktów, mogą prowadzić do dalszych szkodliwych konsekwencji dla zdrowia psychicznego.
Czym są umiejętności społeczne?
Człowiek, który ma funkcjonować sprawnie w swoim otoczeniu, powinien posiadać zestaw różnorakich umiejętności.
Jedną z grup takich umiejętności są kompetencje społeczne – w końcu każdy z nas jest częścią różnych grup społecznych, takich jak rodzina, pracownicy firmy, grupa przyjaciół, itp.
Profesor Anna Matczak, psycholog i autorytet w dziedzinie kompetencji interpersonalnych, przez kompetencje społeczno-emocjonalne rozumie złożone umiejętności warunkujące efektywność regulacji emocjonalnej i radzenia sobie w różnego rodzaju sytuacjach społecznych.
W ten sposób definiowane kompetencje społeczno-emocjonalne zawierają między innymi:
- umiejętności związane z percepcją społeczną: umiejętność obserwacji innych, a także interpretowanie ich zachowań – na przykład ich przeżyć lub intencji, a także prawidłowa ocena sytuacji społecznych
- wrażliwość społeczna
- empatia (zdolność zrozumienia lub odczuwania tego, co przeżywa inna osoba, zdolność do postawienia się w pozycji innej osoby)
- znajomość ogólnie przyjętych reguł społecznych i umiejętność odpowiedniego zachowania się w sytuacjach społecznych (np. zachowanie pewnej powściągliwości w kontaktach z obcymi osobami)
- umiejętność rozwiązywania konkretnych problemów interpersonalnych i sterowania sytuacjami społecznymi (np. rozwiązywanie konfliktów bez zachowań agresywnych)
- umiejętności warunkujące radzenie sobie w sytuacjach konfliktowych i wymagających asertywności
- dobra autoprezentacja i umiejętność wpływania na innych
- umiejętności komunikacyjne i kooperacyjne
Lista umiejętności społecznych jest długa.
Wielu z nas nawet nie zdaje sobie sprawy, że są to jakieś szczególne umiejętności, bo traktujemy je jak zwykłą część życia codziennego.
Niestety, dla niektórych osób, kontakty towarzyskie nie są takie łatwe – być może dlatego, że brakuje im umiejętności społecznych lub nie czują się swobodnie, korzystając z nabytych umiejętności.
Przykładami powszechnych umiejętności społecznych są:
- kontakt wzrokowy z innymi podczas rozmowy
- odpowiednie powitania
- używanie właściwego tonu i głośności głosu
- flirtowanie
- aktywne słuchanie
- wyrażanie opinii
- dostrzeganie tego, co czują inni i okazywanie empatii
- odpowiednie reakcje emocjonalne (np. płacz, gdy dzieje się coś smutnego, albo śmiech, gdy ktoś mówi coś śmiesznego)
Czy umiejętności społeczne są nam potrzebne?
Osoby z wysokim poziomem kompetencji społecznych radzą sobie lepiej w niemal wszystkich obszarach codziennego życia – są lepszymi pracownikami (w przypadku utraty pracy szybciej znajdują nową), mają lepsze kontakty z ludźmi, potrafią się lepiej zaadaptować do nowej sytuacji, potrafią skutecznie pracować w grupie i bez agresji rozwiązywać konflikty.
Kompetencje społeczne decydują o poziomie socjalizacji jednostki i jej dojrzałości do pełnienia różnych ról społecznych. Każdy z nas pełni wiele różnych ról w społeczeństwie – ucznia, dziecka, partnera życiowego, rodzica, czy pracownika.
Umiejętności społeczne są jedną z najważniejszych umiejętności, ponieważ często są przepustką do łatwiejszego osiągania sukcesów.
Znaczące braki w obszarze kompetencji społecznych zauważamy u osób bezrobotnych, a także dzieci, młodzieży i dorosłych z objawami niedostosowania społecznego.
Trening umiejętności społecznych (TUS)
Trening umiejętności społecznych jest rodzajem psychoterapii, która pomaga ludziom doskonalić swoje umiejętności społeczne, aby mogli stać się kompetentni społecznie.
Jest to głównie terapia behawioralna, ale w niektórych sytuacjach można również zastosować terapię poznawczą, aby zmaksymalizować jej skuteczność.
Może odbywać się zarówno indywidualnie (jeden na jednego) jak i grupowo.
Kto skorzysta z takiego treningu?
Trening umiejętności społecznych jest stosowany głównie u osób, u których zdiagnozowano pewne zaburzenia psychiczne, których objawy wiążą się z osłabionym funkcjonowaniem społecznym.
Jednak każdy, kto chce poprawić swoje umiejętności społeczne, nawet jeśli nie ma zdiagnozowanego żadnego zaburzenia psychicznego, może skorzystać z tej formy psychoterapii.
Główne zaburzenia, którym towarzyszy dysfunkcja społeczna i w których często stosuje się trening umiejętności społecznych, to:
- autyzm (w tym zespół aspergera)
- schizofrenia
- zespół lęku społecznego lub fobia społeczna
Ważne jest, aby pamiętać, że chociaż trening umiejętności społecznych może bardzo skutecznie pomagać ludziom z zaburzeniami psychicznymi w nauce niezbędnych umiejętności, bardzo rzadko jest samodzielną terapią.
Bardzo często takie osoby są także leczone za pomocą leków lub dodatkowej psychoterapii indywidualnej.
Czy trening umiejętności społecznych jest odpowiedni również dla dzieci?
Sposób, w jaki działasz i myślisz jako dziecko, różni się od tego, jak działasz i myślisz jako dorosły, więc trening umiejętności społecznych dla dzieci jest inny niż ten kierowany do dorosłych.
Ludzie w różnych grupach wiekowych utrzymują różne kontakty towarzyskie – dlatego trening umiejętności społecznych będzie bardzo różny pod względem celów i metod nauczania w różnych grupach wiekowych. Podstawowy plan wdrożenia jest jednak taki sam.
Niezależnie od tego, czy u dziecka zdiagnozowano zaburzenie psychiczne, bardzo ważne jest rozwijanie umiejętności społecznych w dzieciństwie.
Każde dziecko z problemem społecznym może zostać skierowane do psychologa; przyniesie im to wiele korzyści w przyszłości. Drobne problemy społeczne w dzieciństwie mogą w przyszłości przerodzić się w poważniejsze zaburzenia funkcjonowania społecznego.
Jednym z częstych problemów w grupach dziecięcych jest znęcanie się, izolowanie i presja rówieśników. Są to bardzo poważne problemy – nie tylko poważnie szkodzą samoocenie dzieci, ale także powodują, że wycofują się one z większości aspektów życia szkolnego.
Dobrym rozwiązaniem problemu, jest nauczenie dziecka, w jaki sposób powinno reagować w sytuacjach trudnych – takie umiejętności może zapewnić im właśnie trening umiejętności społecznych.
Przebieg treningu umiejętności społecznych
Trening umiejętności społecznych zazwyczaj zaczyna się od oceny konkretnych deficytów umiejętności danej osoby. Terapeuta może przeprowadzić wywiad i zapytać na przykład, które interakcje społeczne są dla tej osoby najtrudniejsze.
Ideą tego procesu jest określenie najbardziej adekwatnych celów szkolenia umiejętności społecznych w konkretnej sytuacji.
Po zidentyfikowaniu określonych obszarów docelowych wprowadza się techniki poprawy umiejętności społecznych. Zazwyczaj zmiany są wprowadzane w jednym obszarze na raz, aby upewnić się, że osoba trenowana nie zostanie nadmiernie przytłoczona.
Najpierw psycholog modeluje umiejętność, która wymaga treningu, aby osoba trenowana mogła dokładnie zobaczyć, co ma potem wykonać samodzielnie.
Po zamodelowaniu umiejętności przez psychologa, pacjent zostaje poproszony o odegranie roli. Ta praktyka jest bardzo ważnym aspektem treningu.
Odgrywanie ról może wydawać się dziwne i nienaturalne, ale dopóki nie przećwiczy się tej umiejętności, trudno jest używać jej poza środowiskiem sesji terapeutycznej.
Psycholog przekazuje także informacje zwrotne na koniec każdej sesji. Pomagają one zidentyfikować swoje mocne i słabe strony oraz wychwycić elementy, nad którymi należy jeszcze popracować.
Pomiędzy sesjami terapeuta będzie zlecać małe zadania domowe, które należy wykonać w czasie między kolejnymi spotkaniami.
Zazwyczaj zadanie domowe jest bezpośrednią kontynuacją sesji, aby ćwiczyć nową umiejętność w naturalnych warunkach.
Więcej o stanach lękowychJakie obszary rozwija Trening Umiejętności Społecznych?
ASERTYWNOŚĆ
To jedna z najistotniejszych umiejętności społecznych. Pozwala na zadbanie o swoje potrzeby przy jednoczesnym poszanowaniu siebie i drugiej osoby.
Rozwijanie asertywności jest równie ważne dla osób zbyt uległych, które niedostatecznie zaspokajają własne potrzeby, jak i osób agresywnych – które co prawda dbają o swoje potrzeby, ale w sposób krzywdzący dla drugiej strony.
KOMUNIKACJA NIEWERBALNA
Komunikacja niewerbalna, znana również jako mowa ciała, odgrywa dużą rolę w porozumiewaniu się z innymi.
Ludzie z zaburzeniami lękowymi często niewerbalnie komunikują zamknięcie, a osoby mające problemy z gwałtownością – wrogość.
Poprzez trening umiejętności społecznych można pracować nad bardziej otwartymi i przyjaznymi niewerbalnymi zachowaniami.
KOMUNIKACJA WERBALNA
Sztuka rozmawiania (szczególnie z osobami niebędącymi częścią naszego najbliższego otoczenia) może wydawać się wyjątkowo trudna.
Rozmowy są podstawą budowania relacji, a wiedza o tym, jak lepiej je prowadzić, pomaga lepiej poznać osoby z własnego otoczenia, współpracować z nimi, a także nawiązywać bliższe relacje.
ROZWIĄZYWANIE PROBLEMÓW I KONFLIKTÓW
Na treningu terapeuta uczy procesu rozwiązywania problemów:
- identyfikowania wystąpienia problemu społecznego, który wymaga rozwiązania
- myślenia o możliwych alternatywnych odpowiedziach zamiast reagowania na nie w sposób nawykowy
- przewidywania prawdopodobnych konsekwencji każdej alternatywy
- wybranie i wykonanie strategii, która najprawdopodobniej doprowadzi do pomyślnego wyniku
TRENING UMIEJĘTNOŚCI PERCEPCJI SPOŁECZNEJ
Trening umiejętności percepcji społecznej odnosi się do rozpoznawania wskazówek dotyczących:
- własnych emocji i uczuć
- emocji, uczuć i perspektywy innych osób podczas interakcji
- cech i reguł społecznych dla konkretnej sytuacji i kontekstu
Dokładna percepcja umożliwia określenie, kiedy występuje problem społeczny oraz kiedy i w jaki sposób konieczne jest dostosowanie własnych zachowań.
Szkolenie może obejmować dyskusję na temat sytuacji opisanych pisemnie, w formie obrazkowej lub wideo, które przedstawia trudne sytuacje społeczne.
Materiał ten można wykorzystać do zidentyfikowania sygnałów społecznych w danej sytuacji, takich jak wyraz twarzy, postawa ciała, ton głosu, kontakt wzrokowy i bardziej złożone działania społeczne osób zaangażowanych w scenariusz.
Proste zdjęcia i nagrania wideo przedstawiające podstawowe bodźce niewerbalne, takie jak wyraz twarzy i ton głosu, mogą być wykorzystane także do szkolenia młodszych dzieci w zakresie rozpoznawania i opisywania przekazywanych emocji.
AKTYWNE SŁUCHANIE
Umiejętności społeczne to coś więcej niż rozmowa – umiejętność słuchania jest również niezwykle ważna.
Wiele osób myli słuchanie z czekaniem, aż mówca przestanie mówić, aby móc samemu coś powiedzieć.
Umiejętnością wspierającą słuchanie jest cierpliwość – często w sporze lub trudnej sytuacji druga osoba musi po prostu „poczuć się wysłuchana”. Posiadanie empatii jest znakiem prawdziwego aktywnego słuchacza – chodzi o to, by rozumieć, dlaczego ktoś mówi to, co mówi.
Podsumowanie
Trening umiejętności społecznych (TUS), to metoda uczenia się umiejętności interpersonalnych przez osoby, które z jakiegoś powodu, mają trudności z relacjami i zachowaniami w grupie.
Trening obejmuje szkolenie w zakresie takich umiejętności, jak rozmowa, kontakt wzrokowy, odczytywanie wskazówek społecznych, komunikacja niewerbalna i rozwiązywanie problemów.
Trening umiejętności społecznych jest często stosowany u osób z różnymi zaburzeniami psychicznymi jako równoległa terapia (np. w przypadku schizofrenii, autyzmu i lęków społecznych).
Może być stosowany u dzieci z zaburzeniami lękowymi lub problemami w nawiązywaniu relacji z rówieśnikami.
Trening jest również stosowany w sytuacjach, w których osoba uzależniona wychodzi ze swojego uzależnienia – pomaga jej rozwinąć nowe umiejętności społeczne, np. tak radzić sobie na przyjęciach by skutecznie unikać alkoholu.
Jak możesz sobie pomócŹródła
- Bandach M., Trening umiejętności społecznych jako forma podnoszenia kompetencji społecznych
- Wojnarska A., Uwarunkowania efektywności treningów umiejętności społecznych, „Edukacja – Technika – Informatyka” nr 1/27/2019
- Baker J., Key Components of Social Skills Training, w: Bondy, A., & Weiss, M. J. (2013). Teaching social skills to people with autism: best practices in individualizing interventions. Bethesda, MD: Woodbine House.
