Zaburzenia dysocjacyjne – definicja, objawy, czynniki ryzyka i leczenie

Każdy czasami doświadcza pewnych błędów w normalnym, automatycznym łączeniu wspomnień, wrażeń i świadomości.

Może zdarzyło ci się na przykład prowadzić samochód, a po dotarciu na miejsce, nie pamiętałeś wielu aspektów jazdy, bo byłeś zajęty swoimi myślami, wiadomościami w radiu lub rozmową z pasażerem?

Może zdarzyło Ci się wejść do pokoju i zapomnieć, po co w ogóle tam poszedłeś?

Sporadyczne sytuacje tego typu są powszechne i nie powodują zakłóceń w normalnym funkcjonowaniu.

W przeciwieństwie do tego, osoby z zaburzeniami dysocjacyjnymi mogą całkowicie zapomnieć o wszystkim, co się wydarzyło na przestrzeni kilku godzin, dni, a nawet tygodni lub miesięcy.

Mogą także zapominać kim są lub utracić poczucie kontroli nad własnym ciałem i swoimi zachowaniami.

Zapisz się na bezpłatną konsultację psychologiczną

Czym są zaburzenia dysocjacyjne?

Zaburzenia dysocjacyjne charakteryzują się zakłóceniem lub brakiem ciągłości w normalnym połączeniu między świadomością, pamięcią, poczuciem tożsamości, emocjami, percepcją, reprezentacją własnego ciała, kontrolą ruchu i zachowania.

Symptomy dysocjacyjne są doświadczane na dwa sposoby.

Po pierwsze, jako nieproszone wtargnięcie w świadomość i zachowanie, czemu towarzyszy utrata ciągłości w subiektywnym doświadczeniu.

Po drugie, jako brak dostępu do informacji lub do kontrolowania funkcji umysłowych, które normalnie są łatwo dostępne lub kontrolowane (np. przez amnezję).

Zaburzenia dysocjacyjne często występują w następstwie urazu. Są też blisko powiązane z zaburzeniami związanymi z traumą i stresorami.

Na przykład zarówno zespół ostrego stresu, jak i zespół stresu pourazowego mogą zawierać (i często zawierają) objawy dysocjacyjne, takie jak amnezja, depersonalizacja, czy derealizacja.

Zgodnie z podręcznikiem diagnostyki DSM-V rozróżniamy trzy główne typy zaburzeń dysocjacyjnych:

• dysocjacyjne zaburzenie osobowości
• amnezja dysocjacyjna
• zaburzenie depersonalizacji i derealizacji

Wszystko o nerwicy lękowej

Zaburzenie dysocjacyjne osobowości

Cechą charakterystyczną dysocjacyjnego zaburzenia tożsamości jest obecność dwóch lub więcej odrębnych stanów osobowości lub wrażenie przejęcia władzy nad osobą przez jakieś siły.

Popularnie, taki stan często określa się jako „rozdwojenie jaźni”. Także w psychologii kiedyś określało się to zaburzenie inaczej – jako „osobowość mnogą”.

Kiedy alternatywne stany osobowości nie są bezpośrednio obserwowane, zaburzenie można zidentyfikować na podstawie dwóch grup objawów:

• nagłe zmiany lub nieciągłości w poczuciu własnej wartości i poczuciu własnej sprawczości
• nawracające amnezje dysocjacyjne

Dysocjacyjne zaburzenie osobowości jest stanem bardzo interesującym z punktu widzenia badaczy, ale także jako zjawisko kulturowe.

Do zaburzenia tego nawiązywano m.in. w filmach, co przyczyniło się do rozwoju wielu mitów na ten temat.

Oto kilka z takich mitów:

• Osoby z zaburzeniem dysocjacyjnym tożsamości mają wiele osobowości, które „uruchamiają” według własnej woli. Tak naprawdę, osoby z tym zaburzeniem doświadczyły raczej fragmentacji lub rozłamu swojej tożsamości, niż rozwoju nowych tożsamości. Dla większości osób z zaburzeniem dysocjacyjnym osobowości „przełączanie się” między tożsamościami jest mimowolne i zazwyczaj nie może być nawet zauważone przez przypadkowego obserwatora.
• Ludzie z zaburzeniem dysocjacyjnym osobowości są niebezpieczni lub agresywni. W rzeczywistości nie wykazano, aby osoby z tym zaburzeniem były bardziej skłonne do przemocy i agresji niż inni ludzie.
• Zaburzenie dysocjacyjne osobowości to to samo, co schizofrenia. Dysocjacyjne zaburzenie osobowości i schizofrenia to bardzo różne choroby. Schizofrenia to choroba psychotyczna, w której osoba może doświadczać urojeń, paranoi i halucynacji. Nie wiąże się z dysocjacją. Osoby z zaburzeniem dysocjacyjnym nie mają urojeń ani halucynacji swoich tożsamości.

Objawy zaburzeń dysocjacyjnych

Niektóre z często obserwowanych objawów dysocjacyjnego zaburzenia osobowości, to:

• poczucie, że bycia tylko obserwatorem swojej mowy i działań, których nie można powstrzymać;
• silne emocje, impulsy, mowa lub inne działania, pojawiające się bez poczucia kontroli nad nimi
• nagłe zmiany dotychczasowych postaw, poglądów i osobistych preferencji (np. dotyczących jedzenia, hobby)
• poczucie zmiany własnego ciała (np. poczucie posiadania ciała małego dziecka lub osoby odmiennej płci).

Chociaż większość objawów jest subiektywna, wiele z tych nagłych przerw i przemian w mowie, emocjach i zachowaniu może być obserwowanych przez rodzinę, przyjaciół lub lekarza.

Amnezja dysocjacyjna osób z dysocjacyjnym zaburzeniem tożsamości objawia się na trzy główne sposoby: 

1. luki w pamięci wydarzeń osobistych (np. okresu dzieciństwa, niektórych ważnych wydarzeń życiowych, takich jak śmierć dziadka, zawarcie małżeństwa)
2. zaniki pamięci, np. zapominanie tego, co się dzisiaj stało, nagłe zapomnienie dobrze wyuczonych umiejętności, takich jak własna praca, czytanie, prowadzenie pojazdu
3. odkrywanie dowodów czynności, których wykonywania sobie nie przypominają (np. znajdowanie przedmiotów w torebce, zapisków, odkrywanie siniaków lub innych urazów ciała)

Osoby z dysocjacyjnym zaburzeniem tożsamości różnią się nastawieniem do własnej amnezji.

Często umniejszają własne objawy amnezji. Niektóre z ich zachowań wynikających z amnezji mogą być odbierane za dopuszczalne, a przez to nie wskazywać jednoznacznie na problem – na przykład, gdy osoby te nie przypominają sobie czegoś, co zrobiły lub powiedziały, gdy nie pamiętają własnego imienia lub gdy nie rozpoznają swojego małżonka lub dzieci.

Zdarza się także dysocjacyjne zaburzenie tożsamości, przybierające formę „opętania”. Objawami są zachowania, które wyglądają tak, jakby jakaś istota nadprzyrodzona (np. duch) przejęła kontrolę nad daną osobą. Osoba taka zaczyna mówić lub zachowywać się w wyraźnie inny sposób – np. podając się za osobę, która już nie żyje.

Więcej o objawach nerwicy

Współwystępowanie z innymi zaburzeniami

Osoby z dysocjacyjnym zaburzeniem tożsamości często mogą cierpieć także na inne zaburzenia, w tym: 

• depresję
• lęk
• nadużywanie substancji psychoaktywnych
• samookaleczenia
• napady padaczkowe
• niektóre osoby doświadczają też epizodów psychotycznych

Wiele osób z dysocjacyjnym zaburzeniem tożsamości zgłasza występowanie flashbacków. Jest to nagły powrót wspomnień, podczas których silnie przeżywa się wydarzenia z przeszłości, tak jakby miało to miejsce w chwili obecnej.

Czasem flashbackom towarzyszą zmiany tożsamości, utrata kontaktu z otoczeniem lub dezorientacja w obecnej rzeczywistości. 

Przebieg choroby

Dysocjacyjne zaburzenie tożsamości wiąże się zazwyczaj z traumatycznymi doświadczeniami, szczególnie znęcaniem się w dzieciństwie. 

Zaburzenie może po raz pierwszy ujawnić się w prawie każdym wieku. Dysocjacja u dzieci może powodować problemy z pamięcią, koncentracją i przywiązaniem. Niemniej jednak dzieci zazwyczaj nie wykazują zmian tożsamości. 

Załamanie czasowej równowagi psychicznej u osób z dysocjacyjnym zaburzeniem osobowości, może być wywołane przez np.: 

• usunięcie się z traumatyzującej sytuacji (np. wyprowadzka z domu) 
• późniejsze traumatyczne przeżycia, nawet pozornie błahe, np. drobny wypadek samochodowy
• śmierć lub wystąpienie śmiertelnej choroby u sprawcy traumy

W przypadku pacjentów z dysocjacyjnym zaburzeniem tożsamości wielokrotne próby samobójcze są częste, podobnie jak inne zachowania autodestrukcyjne.

Ocena ryzyka samobójstwa może być skomplikowana, gdy występuje amnezja w związku z wcześniejszymi zachowaniami samobójczymi.

Czynniki ryzyka

• Wpływ środowiskowy: doświadczenie wykorzystywania fizycznego i seksualnego wiąże się ze zwiększonym ryzykiem dysocjacyjnego zaburzenia tożsamości. Wśród osób w tym zaburzeniem około 90% doświadczyło wykorzystywania i zaniedbywania w dzieciństwie. Inne formy traumatycznych przeżyć, to między innymi różne zabiegi medyczne przebyte w dzieciństwie, wojna, dziecięca prostytucja i terroryzm.
• Czynniki wpływające negatywnie na stan osoby z zaburzeniem: ciągłe doświadczanie znęcania się, ponowna trauma w późniejszym okresie życia, występowanie innych zaburzeń psychicznych, inne ciężkie choroby (np. rak).

Amnezja dysocjacyjna

Cechą charakterystyczną amnezji dysocjacyjnej jest niezdolność do przypomnienia sobie ważnych informacji autobiograficznych, które powinny być z powodzeniem przechowywane w pamięci i zazwyczaj były łatwo zapamiętywane. 

Amnezja dysocjacyjna różni się od trwałej amnezji spowodowanej np. uszkodzeniem mózgu, tym, że jest zawsze potencjalnie odwracalna, ponieważ pamięć została pomyślnie zmagazynowana – brakuje jedynie dostępu do niej.

Osoby z amnezją dysocjacyjną są często nieświadome (lub tylko częściowo świadome) swoich problemów z pamięcią.

Najczęstszą formą amnezji dysocjacyjnej jest niemożność przypomnienia sobie wydarzeń z określonego czasu. Osoba może przypomnieć sobie niektóre, ale nie wszystkie, zdarzenia. W ten sposób jednostka może pamiętać część traumatycznego wydarzenia, ale nie cały kontekst.

Amnezja uogólniona, czyli całkowita utrata pamięci z przebiegu życia, jest rzadkością.

Osoby z uogólnioną amnezją mogą całkowicie zapomnieć swojej tożsamości. Niektórzy tracą wcześniejszą wiedzę o świecie (tzw. wiedzę semantyczną, np. o tym, kto jest prezydentem) i nie mają już dostępu do dobrze wyuczonych umiejętności (tzw. wiedzy proceduralnej, np. jak robi się herbatę). 

Amnezja uogólniona ma ostry początek. Ogólna dezorientacja i bezcelowe wędrówki osób z uogólnioną amnezją zwykle zwracają uwagę policji lub służb ratunkowych.

Amnezja uogólniona jest bardziej powszechna wśród weteranów wojennych, ofiar napaści seksualnych i osób doświadczających skrajnego stresu emocjonalnego.

Powiązane z amnezją objawy, to między innymi:

• upośledzona zdolność do tworzenia i utrzymywania związków
• retrospekcje, flashbacki (przeżywanie traumatycznych wydarzeń z przeszłości)
• samookaleczenia, próby samobójcze i inne zachowania wysokiego ryzyka
• dysfunkcje seksualne
• depresonalizacja

Czynniki ryzyka

• Wpływ środowiskowy: pojedyncze lub powtarzające się traumatyczne przeżycia (np. wojna, maltretowanie w dzieciństwie, klęska żywiołowa) często poprzedzają wystąpienie amnezji dysocjacyjnej
• Czynniki genetyczne i fizjologiczne: brakuje badań genetycznych dotyczących amnezji dysocjacyjnej. Badania zaburzeń dysocjacyjnych wskazują na istotny wpływ czynników genetycznych i środowiskowych.

Więcej o stanach lękowych

Fuga dysocjacyjna 

Fuga dysocjacyjna to stan psychiczny, w którym osoba traci świadomość swojej tożsamości lub innych ważnych informacji autobiograficznych, a także angażuje się w jakąś formę nieoczekiwanej podróży.

Osoby, które doświadczyły fugi dysocjacyjnej, mogą nagle znaleźć się w miejscu, takim jak plaża lub miejsce pracy, zapominając o tym, jak tam dotarły. 

Oprócz niejasności co do tożsamości osoby doświadczające stanu fugi dysocjacyjnej mogą również rozwinąć nową tożsamość. Fuga dysocjacyjna jest rzadkim stanem, który dotyka bardzo niewielki odsetek ludzi. Fuga dysocjacyjna występuje częściej u dorosłych niż u dzieci.

Depersonalizacja i derealizacja

Epizody depersonalizacji charakteryzują się poczuciem nierzeczywistości lub oderwania lub nieznajomości całego siebie lub aspektów siebie. Osoba może czuć się oderwana od całej swojej istoty, może również czuć się subiektywnie oderwana od aspektów jaźni, np. własnych myśli.

Epizody derealizacji charakteryzują się poczuciem nierzeczywistości lub oderwania od świata. Osoba może czuć się tak, jakby była we śnie. Otoczenie może być postrzegane jako sztuczne, bezbarwne lub pozbawione życia.

Derealizacji często towarzyszą subiektywne zniekształcenia wizualne, takie jak zamazanie, podwyższona ostrość widzenia, poszerzone lub zawężone pole widzenia, zmieniona odległość lub rozmiar obiektów. Mogą również wystąpić zniekształcenia słuchowe, w wyniku których głosy lub dźwięki są wyciszane lub wzmacniane.

Inne określone / nieokreślone zaburzenia dysocjacyjne

Ta kategoria dotyczy sytuacji, w których przeważają objawy charakterystyczne dla zaburzenia dysocjacyjnego. Objawy te powodują istotny i negatywny wpływ na codzienne życie danej osoby, ale nie spełniają kryteriów żadnego z zaburzeń dysocjacyjnych. 

Przykłady zaburzeń, które można określić za pomocą tej kategorii, to na przykład:

• Zaburzenia tożsamości związane z mało wyraźnymi nieciągłościami w poczuciu własnej tożsamości i sprawczości lub zmianami tożsamości
• Zaburzenie tożsamości spowodowane prowokowaną i intensywną perswazją. Występuje na przykład u osób, które zostały poddane intensywnej perswazji przymusowej (takiej jak pranie mózgu, tortury, rekrutacja przez sekty lub organizacje terrorystyczne)
• Ostre, przejściowe stany (które zwykle trwają krócej niż 1 miesiąc, a czasami tylko kilka godzin lub dni). Objawiają się między innymi depersonalizacją, derealizacją, zaburzeniami percepcji
• Trans dysocjacyjny, czyli stan, który charakteryzuje się ostrym zawężeniem lub całkowitą utratą świadomości bezpośredniego otoczenia, głębokim brakiem reakcji lub niewrażliwością na bodźce środowiskowe. Brakowi reakcji mogą towarzyszyć drobne zachowania (np. ruchy palców), których dana osoba nie jest świadoma i których nie może kontrolować, a także przejściowy paraliż lub utrata przytomności.

Leczenie zaburzeń dysocjacyjnych

Dzięki odpowiedniemu leczeniu, wielu ludziom udaje się zwalczać główne objawy zaburzeń dysocjacyjnych. Dzięki temu poprawiają swoją zdolność do funkcjonowania i prowadzenia satysfakcjonującego życia.

Leczenie zazwyczaj obejmuje przede wszystkim psychoterapię. Terapia może pomóc ludziom uzyskać kontrolę nad procesem dysocjacji i przykrymi objawami.

Celem psychoterapii jest pomoc w integracji różnych elementów tożsamości. Terapia może być intensywna i trudna, ponieważ obejmuje przypominanie i radzenie sobie z przeszłymi traumatycznymi doświadczeniami.

Terapia poznawczo-behawioralna i dialektyczna terapia behawioralna to dwa powszechnie stosowane rodzaje terapii w przypadku zaburzeń dysocjacyjnych.

Nie ma leków, które bezpośrednio leczą objawy dysocjacyjnego zaburzenia tożsamości. Mogą jednak być pomocne w leczeniu powiązanych schorzeń lub objawów, takich jak depresja, która często towarzyszy zaburzeniom dysocjacyjnym.

Jak możesz sobie pomóc

Podsumowanie

Dysocjacja to proces umysłowy odłączania się od własnych myśli, uczuć, wspomnień lub poczucia tożsamości. Proces ten jest podstawą grupy zaburzeń psychicznych, zwanych zaburzeniami dysocjacyjnymi.

Zaburzenia dysocjacyjne, które wymagają profesjonalnego leczenia, obejmują amnezję dysocjacyjną, fugę dysocjacyjną, depersonalizację, derealizację i dysocjacyjne zaburzenie tożsamości.

Większość specjalistów zajmujących się zdrowiem psychicznym uważa, że podstawową przyczyną zaburzeń dysocjacyjnych jest przewlekła trauma w dzieciństwie.

Wiele osób z zaburzeniami dysocjacyjnymi z powodzeniem odzyskuje kontrolę nad własnymi myślami i zachowaniem i wiedzie satysfakcjonujące życie. Zazwyczaj jest to wynikiem skutecznego leczenia, a przede wszystkim slutecznej psychoterapii.

Źródła

• American Psychiatric Association. (2013). Diagnostic and statistical manual of mental disorders (5th ed.). Arlington, VA: Author.
• Tomalski R., Pietkiewicz I. J., (2019) Rozpoznawanie i różnicowanie zaburzeń dysocjacyjnych – wyzwania w praktyce klinicznej, Czasopismo Psychologiczne
• Matecka M., Wycisk J., (2003), Dysocjacja: różnorodność kontekstów i znaczeń, Czasopismo Psychologiczne, Tom 9, Nr 2, 2003, 199–205
• Jedlecka W. (2014), Pojęcie „dysocjacji” – zagadnienia podstawowe, Filozofia Publiczna i Edukacja Demokratyczna, Tom III, Numer 2, s. 97-110
• Orlof, W., Wilczyńska, K. M., & Waszkiewicz, N. (2018). Dysocjacyjne zaburzenie tożsamości (osobowość mnoga)—powszechniejsze niż wcześniej sądzono. Psychiatria, 15(4), 228-233.