Osobowość chwiejna emocjonalnie – typy i leczenie

Osobowość chwiejna emocjonalnie – co to takiego?

Jesteśmy przyzwyczajeni, że choroba lub zaburzenie obejmuje dany „wycinek” naszego ciała lub psychiki i jest względnie niezależne od reszty.

Na przykład ból zęba nie wpływa na jakość chodzenia, a depresja nie oznacza od razu problemów z określeniem własnej orientacji seksualnej.

Co jednak zrobić, gdy nieprawidłowości można zauważyć w praktycznie każdym obszarze funkcjonowania osoby? Z taką sytuacją mamy do czynienia w przypadku zaburzeń osobowości.

Osobowość chwiejna emocjonalnie, mimo nazwy pozornie ograniczającej do samych emocji, objawia się w nieprawidłowym i niestabilnym działaniu w niemal każdym obszarze.

Niestabilne emocje, niestabilne związki, niestabilny obraz siebie…

Czym jest zaburzenie osobowości chwiejnej emocjonalnie (inaczej osobowości z pogranicza lub osobowości borderline) i jak je leczyć?

Kiedy mówimy o zaburzeniu osobowości?

Określenie zaburzenie osobowości odnosi się do tego, w jakich obszarach specjalista może zauważyć objawy danego zaburzenia.

I tak, zaburzenia nastroju w głównej mierze wpływają na nastrój danej osoby (na przykład jego niestabilność czy obniżenie), a zaburzenia osobowości dotyczą ogólnych wzorców zachowania i doświadczania przez daną osobę, czyli dotykają całej jej osobowości

Kategoria ta jest dość skomplikowana i diagnoza niejednokrotnie przysparza wiele kłopotów, nawet doświadczonym specjalistom.

O „zaburzeniach osobowości”

Są to:

1. Paranoiczne zaburzenie osobowości – typ nieufny i podejrzliwy wobec innych ludzi
2. Schizoidalne zaburzenie osobowości – typ wycofany z relacji społecznych, z ograniczoną ekspresją emocji
3. Schizotypowe zaburzenie osobowości – ten typ odczuwa dyskomfort w bliskich relacjach, występują zaburzenia percepcji i ekscentryczne zachowanie
4. Antyspołeczne zaburzenie osobowości – typ lekceważący normy społeczne i prawa innych osób
5. Zaburzenie osobowości z pogranicza – ten niestały typ jest właśnie odpowiednikiem osobowości chwiejnej emocjonalnie 
6. Histrioniczne zaburzenie osobowości – typ nadmiernie emocjonalny, nieustannie zabiegający o uwagę
7. Narcystyczne zaburzenie osobowości – typ wzniosły, słabo przejawiający empatię z ciągłą potrzebą podziwu
8. Zaburzenie osobowości unikowej – typ zahamowany społecznie, nadwrażliwy na krytykę
9. Zaburzenie osobowości zależnej – typ uległy i nieadekwatnie przywiązany w swoich relacjach, ciągła potrzeba poczucia opieki nad sobą
10. Obsesyjno-kompulsywne zaburzenie osobowości – typ potrzebujący ciągłego poczucia kontroli, nadmiernie perfekcjonistyczny

DSM nie jest jednak jedyną stosowaną powszechnie klasyfikacją chorób psychicznych. Podobny podział odnajdziemy w drugiej uznanej klasyfikacji (używanej nie tylko w psychiatrii, ale ogólnie we wszystkich działach medycyny), czyli ICD-10.

Zamiast „osobowości z pogranicza” ICD-10 wymienia „osobowość chwiejną emocjonalnie”, która dzieli się na dwa podtypy: typ impulsywny i typ z pogranicza.

Osobowość chwiejna emocjonalnie

Osobowość chwiejna emocjonalnie jest jednym z zaburzeń osobowości. W zależności od przyjętej koncepcji i punktu widzenia możemy utożsamiać ją z zaburzeniem osobowości z pogranicza lub traktować jako szerszą kategorię, której osobowość z pogranicza jest podtypem.

W tym artykule wiele informacji jest podanych z punktu widzenia postawienia znaku równości między osobowością chwiejną emocjonalnie a osobowością borderline. Wynika to z tego, że jest to bardzo częste podejście w badaniach, na których opierają się informacje z artykułu.

Klasyfikacja ICD-10 podaje kilka najważniejszych cech charakterystycznych osobowości chwiejnej emocjonalnie (niezależnie od typu):

• impulsywne działanie, bez przewidywania konsekwencji
• zmienny i nieprzewidywalny nastrój
• skłonność do emocjonalnych „wybuchów”
• tendencje do zachowań zaczepnych wobec innych
• konfliktowość

Charakterystyczne zachowania osobowości chwiejnej emocjonalnie

Po czym możemy poznać, że dana osoba może cierpieć na zaburzenie osobowości chwiejnej emocjonalnie?

Oto kilka podręcznikowych przykładów zachowań:

• nieadekwatna reakcja emocjonalna do wydarzenia – na przykład wybuch autentycznego płaczu na informację o przełożeniu planowanego spotkania
• idealizacja w związku – na przykład nadmierna bliskość już na samym początku związku, przejawiana poprzez dzielenie się najintymniejszymi szczegółami własnego życia (tzw. rozhamowanie)
• dewaluacja w związku – nieadekwatne ocenianie, że partner „już się tak nie stara”
• niestabilny obraz siebie – częste zmiany w ważnych wyborach życiowych, na przykład: zmiany pracy i uczelni, tożsamości seksualnej
• samookaleczanie i zachowania ryzykowne – na przykład hazard, seks z przypadkowymi osobami, niebezpieczne prowadzenie pojazdu, nadużywanie alkoholu, korzystanie z narkotyków

Więcej o fobii społecznej

Typy osobowości chwiejnej emocjonalnie (wg. ICD)

ICD-10 wyróżnia dwa typy osobowości chwiejnej emocjonalnie.

Typ impulsywny wyróżnia się bardzo chwiejnym nastrojem oraz brakiem kontroli nad zachowaniem, działaniem pod wpływem impulsu. Osoba taka, jak to się potocznie mówi, „najpierw działa, później myśli”.

Typ borderline poza wymienionymi w poprzednim akapicie cechami, dodatkowo ma zaburzony obraz samego siebie. Charakterystycznym dla osób z osobowością borderline są krótkie i intensywne związki, samookaleczanie, próby samobójcze i ciągłe poczucie wewnętrznej pustki.

Kryteria diagnostyczne osobowości chwiejnej emocjonalnie

Kryteria ICD-10 (Międzynarodowa Klasyfikacja Chorób i Problemów Zdrowotnych ICD-10)

Aby zdiagnozować osobowość chwiejną emocjonalnie, podtyp impulsywny, pacjent powinien spełniać poniższe kryteria:

A. Spełnione ogólne kryteria zaburzeń osobowości

B. Występują co najmniej trzy z następujących:

1. Skłonność do impulsywnych działań bez uwzględniania ich konsekwencji
2. Kłótliwość i wysoka skłonność do konfliktów z innymi
3. Łatwość wybuchania gniewem lub przemocą, niezdolność do panowania nad gwałtownymi zachowaniami
4. Trudność podtrzymania działań, które nie wiążą się z natychmiastową nagrodą (czyli długotrwałego dążenia do celu)
5. Nastrój niestabilny i kapryśny

Aby zdiagnozować osobowość chwiejną emocjonalnie, podtyp z pogranicza (inaczej: borderline), pacjent powinien spełniać poniższe kryteria:

A. Występują co najmniej trzy objawy z kryterium B dla typu impulsywnego

B. oraz, dodatkowo, co najmniej dwa z następujących:

1. Niejasny lub zaburzony obraz samego siebie, własnych celów i wewnętrznych preferencji (również seksualnych)
2. Skłonność do angażowania się w intensywne i nietrwałe związki
3. Próby uniknięcia porzucenia
4. Powtarzające się groźby lub działania samouszkadzające
5. Stałe uczucie pustki wewnętrznej

Kryteria DSM-V (Diagnostic and statistical manual of mental disorders: DSM-V, American Psychiatric Association)

W klasyfikacji Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego istnieje osobowość z pogranicza (typ impulsywny nie jest wyróżniony).

Osobowość borderline w tym ujęciu charakteryzuje się niestabilnością relacji interpersonalnych, obrazu siebie oraz znacznej impulsywności występującej w różnych kontekstach, na co wskazuje co najmniej pięć z poniższych kryteriów:

1. Gorączkowe wysiłki, aby uniknąć porzucenia – niezależnie od tego, czy jest one rzeczywiste, czy wyimaginowane
2. Wchodzenie w niestabilne i intensywne relacje interpersonalne
3. Niestabilny wizerunek samego siebie (zaburzenie tożsamości)
4. Zauważalna impulsywność w co najmniej dwóch istotnych dla życia pacjenta obszarach (na przykład: seks za pieniądze, nadużywanie substancji, lekkomyślna i niebezpieczna jazda, objadanie się)
5. Występowanie prób samobójczych, a także groźby lub zachowania samookaleczające
6. Niestabilność emocjonalna z powodu wyraźnej reaktywności nastroju – to znaczy, że nastrój takiej osoby bardzo łatwo zmienia się w zależności od zewnętrznych wydarzeń (np. występowanie znacznej drażliwości lub niepokoju trwających zwykle kilka godzin)
7. Poczucie wewnętrznej pustki
8. Występowanie nieadekwatnego do sytuacji gniewu, który bywa trudny do opanowania
9. Przejściowe objawy paranoidalne związane ze stresem lub ciężkie objawy dysocjacyjne

Kiedy pojawia się osobowość chwiejna emocjonalnie?

• Szacuje się, że osobowość borderline ma około 2% ogólnej populacji, z czego zdecydowaną większość (ok. 75%) stanowią kobiety
• Zaburzenie osobowości z pogranicza występuje około pięciu razy częściej wśród biologicznych krewnych pierwszego stopnia
• Zaburzenie to jest diagnozowane na całym świecie
• Często występuje wraz z: innymi zaburzeniami osobowości, zaburzeniami nastroju, zaburzeniami związanymi z substancjami, zaburzeniami odżywiania (zwłaszcza z bulimią), z zespołem stresu pourazowego oraz ADHD

Przyczyny osobowości chwiejnej emocjonalnie

Nie istnieje prosta i jednoznaczna odpowiedź na pytanie co powoduje to zaburzenie. Zwykle uważa się, że to kombinacja zarówno przyczyn genetycznych (biologicznych), jak i środowiskowych.

Czynniki genetyczne

Badania prowadzone nad bliźniętami jednojajowymi przyniosły obiecujące wyniki, pozwalające wnioskować, że w dużej części osobowość borderline może być dziedziczona genetycznie.

Pozostaje jednak pytanie – co takiego jest dziedziczone, co wywołuje to zaburzenie? Zazwyczaj podaje się dwa główne obszary: pierwszym jest temperament i jego specyficzne cechy (na przykład impulsywność), a drugim specyficzna budowa mózgu (na przykład nieprawidłowości w układzie nagrody).

Czynniki środowiskowe

W tej grupie czynników największy akcent jest kładziony na relacje z rodzicami lub opiekunami (szczególnie we wczesnym dzieciństwie). Jednym z powodów może być doświadczanie przemocy emocjonalnej w dzieciństwie oraz zaniedbania.

Połączenie czynników

Najpopularniejsze podejście zakłada, że odziedziczenie pewnych cech (czynniki genetyczne) to pewna podatność. Jeśli dana osoba odziedziczyła te cechy, a więc jest podatna na dane zaburzenie, a do tego w środowisku wystąpią pewne cechy (czynniki środowiskowe) – to może się zdarzyć, że wyzwolą one zaburzenie.

W żadnym wypadku jednak nie daje to pewności, że jeżeli pojawią się i cechy genetyczne i czynniki środowiskowe, to zaburzenie faktycznie wystąpi.

Leczenie osobowości chwiejnej emocjonalnie

Przebieg zaburzenia osobowości z pogranicza sprawia, że zaburzenie to uważa się za jedno z najtrudniej poddających się leczeniu.

Szczególnie że osobowość chwiejna emocjonalnie sprawia, że pacjent może być niebezpieczny dla samego siebie (działania impulsywne i ryzykowne, próby samobójcze). Może także sabotować samą terapię (nieprzychodzenie na spotkania, próby manipulacji terapeutą, nieodrabianie prac domowych itp.).

Badacze specjalizujący się w osobowości z pogranicza zalecają główne skupienie na psychoterapii, które może być uzupełnione i wspierane lekami.

Farmakoterapia i rodzaj wprowadzonych leków nie jest uniwersalny – zależy od objawów, które przeważają u danej osoby. Jeżeli będą to problemy z regulacją emocji – odpowiednie mogłyby być leki przeciw depresyjne. Jeżeli natomiast głównie objawiać się będą problemy natury poznawczej – być może lepszym rozwiązaniem byłyby neuroleptyki.

Psychoterapia

Oczywiście główną metodą leczenia pozostaje psychoterapia, czyli bezpośrednie i regularne konsultacje ze specjalistą. W przypadku osobowości chwiejnej emocjonalnie prym wiodą nurty poznawczo-behawioralny i psychodynamiczny.

Na szczególną uwagę zasługuje metoda dialektycznej terapii behawioralnej (DBT  – dialectical-behaviour therapy), która powstała na polu nurtu poznawczo-behawioralnego, gdyż jest terapią o najlepiej potwierdzonej skuteczności.

Dotychczasowe badania nad tym nurtem są obiecujące – zredukowano zachowania samobójcze i samouszkodzenia, zmniejszono spożycie alkoholu.

Na dialektyczną terapię behawioralną składają się: terapia indywidualna, terapia grupowa, zarządzanie przypadkiem — tworzące spójny system oddziaływań wobec pacjenta. Takie leczenie trwa co najmniej rok.

Terapia dialektyczno-behawioralna w swoich ramach ma także założenia, których przyswojenie przez terapeutę ułatwia mu współpracę z pacjentem.

Założenia te dotyczą potrzeb i zachowań pacjentów i obejmują na przykład takie zasady:

• Pacjenci radzą sobie najlepiej, jak mogą
• Pacjenci chcą poprawy swojego stanu
• Pacjenci nie spowodowali swoich problemów, ale to na nich spoczywa odpowiedzialność, by je rozwiązać
• Pacjenci muszą nauczyć się nowych zachowań we wszystkich możliwych kontekstach
• Terapeuci leczący osoby z zaburzeniem osobowości z pogranicza potrzebują wsparcia

Chwiejność emocjonalna w relacjach

Już z samych cech charakterystycznych dla osobowości chwiejnej emocjonalnie możemy wywnioskować, że osoba taka może mieć problem ze zbudowaniem szczerej, trwałej i silnej relacji z drugim człowiekiem.

1. Pierwszym problemem osoby z osobowością z pogranicza jest nieprawidłowe interpretowanie sytuacji społecznych. Osoby z tym zaburzeniem często (niesłusznie) wnioskują o wrogości i niechęci innych osób wobec siebie – co prowadzi do konfliktów i wyobcowania z grupy.
2. Jeśli chodzi o konflikty – osoby chwiejne emocjonalnie mają problem z poskromieniem własnego gniewu oraz działają impulsywnie. Prowadzić to może do bardzo burzliwych kłótni, które poważnie zagrażają trwaniu relacji.
3. Co więcej, osoby z osobowością z pogranicza nie umieją także skutecznie naprawić nadszarpniętej wcześniej relacji.

Wymienione problemy skutkują częstym wchodzeniem w bardzo krótkie, a zarazem bardzo burzliwe relacje, które niestety nie wytrzymują próby czasu.

Oczywiście, zdarza się, że osoba z osobowością borderline wejdzie w związek małżeński. Z badań wynika jednak, że satysfakcja z tego związku jest zazwyczaj niska, występują częste problemy z komunikacją, przemoc psychiczna i fizyczna.

Dodatkowo dane z badań wykazują, że osoby chwiejne emocjonalnie wybierają częściej na partnerów życiowych osoby z zaburzonym zdrowiem psychicznym. Możemy domyślać się, jak wybuchowa może to być mieszanka w życiu codziennym.

Jedynym naprawdę skutecznym rozwiązaniem dla osób żyjących w relacji z kimś, kto ma osobowość chwiejną emocjonalnie, jest wspieranie profesjonalnej psychoterapii takiej osoby. Dotyczy to nie tylko związków partnerskich, ale także relacji rodzinnych i przyjacielskich.

Podsumowanie

Osobowość chwiejna emocjonalnie bardzo często jest utożsamiana z osobowością z pogranicza (inna nazwa to osobowość borderline).

Zaburzenie osobowości typu borderline charakteryzuje się niestabilnością w praktycznie każdym obszarze życia – na przykład w relacjach, postrzeganiu siebie, odczuwaniu emocji. Najczęściej obserwowane objawy obejmują impulsywne działanie, rozregulowanie emocjonalne, agresywność, samookaleczenia i skłonności samobójcze.

Przyczyny zaburzenia są tylko częściowo znane, ale czynniki genetyczne i zdarzenia niepożądane w dzieciństwie, takie jak przemoc, przyczyniają się do rozwoju zaburzenia.

Jedną z najskuteczniejszych metod leczenia zaburzenia jest dialektyczna terapia behawioralna, natomiast leki stosuje się wspomagająco do psychoterapii.

Jak możesz sobie pomóc