Osobowość narcystyczna – czym jest i jak się przejawia?
Narcyzi to ludzie, którzy są zakochani w wyidealizowanym, imponującym wizerunku siebie.
Kochają swój wizerunek dlatego, że pozwala im on uniknąć głębokiego poczucia niepewności.
Podsycanie tego złudnego wizerunku wymaga dużo pracy – a to prowadzi do dysfunkcyjnych postaw i zachowań.
Być narcyzem… Co to znaczy?
Postać Narcyza pochodzi z mitologii greckiej.
Był młodym mężczyzną o wyjątkowej urodzie. Zaraz po narodzinach Narcyza jego rodzice udali się do wieszcza, z prośbą wróżenia przyszłości chłopca.
Wieszcz przepowiedział, że Narcyz będzie żył, dopóki nie zobaczy swojego odbicia – dziecko nie może siebie oglądać.
Jako urodziwy młodzieniec Narcyz spędzał czas w górach i lasach. Kochały się w nim dziewczęta i nimfy, Narcyz jednak nie odwzajemniał ich uczuć.
Siostry jednej z zakochanych w Narcyzie nimf (imieniem Echo) udały się po pomoc do bogini Nemezis, aby ta wymierzyła sprawiedliwość odtrącającemu wszystkich Narcyzowi.
Bogini Nemezis zawiodła młodzieńca nad źródło, gdzie Narcyz chciał się odświeżyć po polowaniu. Pochylił się nad strumieniem i ujrzał w wodzie po raz pierwszy odbicie swojej twarzy.
Chłopiec zakochał się w sobie i umarł z niespełnionej miłości do siebie.
Z tego właśnie mitu wzięło się pojęcie zaburzenia osobowości narcystycznej, a także popularne nazywanie narcyzem osoby o nad wyraz wysokiej samoocenie.
Pojęcie „narcyzm” do psychologii wprowadzi Näcke w 1899 roku, komentując poglądy innego badacza, Havelocka Ellisa. Ellis jako pierwszy nawiązał do mitu o Narcyzie w celu opisania zachowania perwersyjnego, które oznaczało traktowanie własnego ciała jako obiektu seksualnego.
Osobowość narcystyczna jako zaburzenie
Istotną cechą narcystycznego zaburzenia osobowości jest bardzo duża potrzeba podziwu i brak empatii wobec innych osób.
Osoby z tym zaburzeniem mają imponujące poczucie własnej wartości, przeceniają swoje umiejętności i możliwości, a także często zawyżają swoje osiągnięcia.
Osoby z narcystycznym zaburzeniem osobowości uważają, że są lepsze od innych, wyjątkowe i oczekują, że inni także będą dostrzegać w nich te cechy.
Mogą także czuć, że powinni obcować tylko z tymi ludźmi, którzy także są wyjątkowi lub mają wysoki status i tylko przez nich mają szansę być zrozumianym. Cierpią na tym inne relacje w ich życiu.
Osoby z tym zaburzeniem wierzą, że ich potrzeby są najważniejsze. Bardzo często osoby z narcystycznym zaburzeniem osobowości nalegają, aby korzystać z usług tylko najlepszych specjalistów (na przykład lekarza, prawnika, fryzjera itp.) lub być powiązanym tylko z najlepszymi instytucjami (na przykład najlepsza szkoła, uczelnia, zakład pracy itp.).
Jeśli chodzi o relacje, osoby narcystyczne mają tendencję do nawiązywania przyjaźni lub romantycznych związków tylko wtedy, gdy wydaje się, że druga osoba może pomóc im osiągnąć swoje cele lub w inny sposób wzmocnić poczucie własnej wartości.
Wśród wszystkich rozpoznanych przypadków zaburzenia, większość (50 do 75%) osób była płci męskiej. Szacuje się, że osobowość narcystyczną przejawia od 2 do 16 % populacji.
Przyczyny narcyzmu
Bezpośrednie przyczyny pojawienia się zaburzenia osobowości narcystycznej nie są znane.
Przeprowadzono niewiele badań na temat czynników biologicznych, które przyczyniają się do narcystycznego zaburzenia osobowości, chociaż wydaje się, że może występować znaczny element dziedziczny.
Niektóre teorie zakładają, że opiekunowie mogli nie traktować dziecka w odpowiedni sposób – na przykład przez nadmierną krytykę lub nadmierne wychwalanie, podziwianie lub pobłażanie dziecku.
Niektórzy pacjenci z tym zaburzeniem przejawiają wyjątkowe talenty i przyzwyczajają się do kojarzenia własnego obrazu siebie i poczucia własnej wartości z podziwem i szacunkiem innych.
Wyjaśnienie psychoanalityczne
Teoriami wyjaśniającymi osobowość narcystyczną, które wywarły największy wpływ na psychologię, są prace dwóch badaczy: Heinza Kohuta i Otto Kernberga. Oboje opracowali swoje teorie w nurcie psychoanalitycznym.
Kohut dzieli w swych teoriach zaburzenia na pierwotne i wtórne (reaktywne) i umiejscawia zaburzenia narcystyczne wśród tych pierwszych.
Kohut postrzega patologiczny narcyzm w sposób rozwojowy – zaburzenie może wystąpić, gdy w pewnym momencie rozwoju zabraknie odpowiednich reakcji ze strony otoczenia – podziwu i potwierdzenia wartości dla dziecka ze strony rodziców.
Kernberg uważa, że na narcyzm należy patrzeć jak na cechę o pewnym nasileniu – od drobnego, poprzez narcystyczne zaburzenie osobowości, złośliwy narcyzm, aż po osobowość antyspołeczną.
Uważa on, że na bardzo wczesnym etapie rozwoju występują jego poważne zakłócenia, które skutkują wytworzeniem prymitywnych mechanizmów obronnych, a te prowadzą do wytworzenia narcyzmu. Kernberg odróżnia patologiczny narcyzm od narcyzmu normalnego.
Wyróżnia dwa rodzaje normalnego narcyzmu: dojrzały – charakteryzujący się prawidłową regulacją poczucia własnej wartości, oraz normalny narcyzm infantylny – składa się z regulacji poczucia własnej wartości poprzez stosowne do wieku gratyfikacje.
Kryteria diagnostyczne
Osobowość narcystyczna występuje jako zaburzenie w obu najważniejszych klasyfikacjach: ICD10 (Międzynarodowa Statystyczna Klasyfikacja Chorób i Problemów Zdrowotnych) i DSM-V (Klasyfikacja Zaburzeń Psychicznych wydawana przez Amerykańskie Towarzystwo Psychiatryczne).
ICD-10
W tej klasyfikacji narcystyczne zaburzenie osobowości (w skrócie NZO) nie stanowi osobnej kategorii diagnostycznej. Zaburzenie to jednak funkcjonuje wraz z innymi (osobowością ekscentryczną, niedojrzałą, bierno-agresywną, psychoneurotyczną i typu haltlose) jako zbiorcza klasa zaburzeń. Kod odpowiedni dla tego zaburzenia to F60.8 (jako „inne zaburzenia osobowości”).
W związku z tym, że narcystyczne zaburzenie osobowości nie posiada osobnej kategorii w klasyfikacji ICD-10, nie istnieje również lista szczegółowych cech i kryteriów diagnostycznych. Rozpoznanie zależy więc od wiedzy i doświadczenia specjalisty.
DSM-V
Osobowość narcystyczna w klasyfikacji DSM znalazła swoje miejsce w sekcji III, wśród innych zaburzeń osobowości (osobowości antyspołecznej, unikającej, z pogranicza, obsesyjno-kompulsyjnej i schizotypowej), oznaczona jest kodem 301.81.
Według DSM V, aby zdiagnozować Narcystyczne Zaburzenie Osobowości, spełnionych musi zostać przynajmniej pięć z poniższych kryteriów:
- Bardzo wysokie (wręcz wyolbrzymione) poczucie własnej wartości
- Występują częste fantazje o nieograniczonym sukcesie, mocy, blasku, pięknie lub idealnej miłości
- Poczucie własnej wyjątkowości połączone z poczuciem, że zrozumieć daną osobę może tylko ktoś podobnie niezwykły i że dana osoba powinna się zadawać tylko z innymi podobnie niezwykłymi lub wysoko postawionymi w hierarchii społecznej osobami (lub instytucjami)
- Wymaganie od innych osób nieuzasadnionego podziwu i adoracji
- Poczucie szczególnych uprawnień i przywilejów, poczucie konieczności bycia traktowanym w sposób wyjątkowy
- Wyzyskiwanie innych osób (do osiągnięcia własnych celów)
- Brak empatii wobec innych (także bliskich) osób
- Często występująca zazdrość i zawiść lub częste i nieuzasadnione rozpoznawanie zazdrości i zawiści u innych względem siebie
- Przejawianie aroganckich oraz wyniosłych zachowań i postaw
Dodatkowo należy ustalić, że powyższe objawy są względnie stałe w czasie.
Aby diagnoza była kompletna, należy także wykluczyć przyczyny leżące w etapie rozwoju, funkcjonowaniu w specyficznym środowisku, wpływie substancji psychoaktywnych (leki, alkohol, narkotyki) oraz przyczyny leżące w ogólnym stanie medycznym osoby.
Osobowość narcystyczna a inne zaburzenia
Osoby z narcystycznym zaburzeniem osobowości są bardzo wrażliwe na krytykę lub porażkę. Taka wrażliwość może prowadzić do wycofania się z interakcji społecznych.
Więcej o fobii społecznejUtrzymujące się poczucie wstydu lub upokorzenia może się także wiązać z depresyjnym nastrojem oraz dystymią.
Osobie z NZO może także towarzyszyć nastrój hipomaniakalny (łagodne podwyższenie nastroju lub jego drażliwość).
Diagnozowanie osobowości narcystycznej jest trudne, ze względu na cechy wspólne z innymi zaburzeniami. Szczególnie chodzi tu o trzy inne zaburzenia osobowości: osobowość histrioniczną, osobowość antyspołeczną i osobowość z pogranicza.
Osobowość histrioniczna
Istotną cechą osobowości histrionicznej jest nadmierna emocjonalność oraz zachowania przyciągające uwagę.
Osoby z zaburzeniami osobowości histrionicznej są czują się niedoceniane, gdy nie są w centrum uwagi. Osoby takie mają tendencję do zwracania na siebie uwagi i mogą początkowo oczarować nowych znajomych swoim entuzjazmem, pozorną otwartością lub zalotnością.
Te cechy są jednak niestabilne, ponieważ osoby te nieustannie wymagają uwagi. Jeśli osoba z osobowością histrioniczna nie jest ośrodkiem zainteresowania, może zrobić coś dramatycznego, aby tylko zwrócić uwagę na siebie.
Wygląd i zachowanie osób z tym zaburzeniem są często nieodpowiednio prowokujące lub uwodzicielskie (nie tylko wobec osób, którymi są zainteresowane).
Osoby z tym zaburzeniem konsekwentnie wykorzystują wygląd fizyczny, aby zwrócić na siebie uwagę. Są nadmiernie zainteresowane imponowaniem innym tym, jak się prezentują i przeznaczają nadmierną ilość czasu, energii i pieniędzy na ubrania i pielęgnację urody.
Osoby te mają skłonność do wyrażania opinii w sposób dramatyczny, ale ich argumenty są zwykle niejasne i rozproszone, bez poparcia w faktach i szczegółów.
Osoby z tym zaburzeniem charakteryzują się dramatyzmem, teatralnością i przesadną ekspresją emocji.
Mogą zawstydzać przyjaciół i znajomych nadmiernym publicznym okazywaniem emocji (np. niekontrolowany płacz przy byle powodzie lub napady złości). Jednak ich emocje często wydają się być włączane i wyłączane zbyt szybko, aby były głęboko odczuwalne.
Osobowość antyspołeczna
Istotną cechą antyspołecznego zaburzenia osobowości jest nagminne lekceważenie i łamanie praw innych, które zaczyna się już w dzieciństwie lub wczesnym okresie dojrzewania i trwa do dorosłości.
Aby móc postawić tę diagnozę, osoba musi mieć ukończone 18 lat i mieć w przeszłości pewne objawy zaburzenia zachowania jeszcze przed ukończeniem 15 roku życia.
Zaburzenie zachowania polega na powtarzalnym i uporczywym naruszaniu podstawowych praw innych osób lub norm i reguł społecznych. Specyficzne zachowania charakterystyczne dla tego zaburzenia to: agresja wobec ludzi i zwierząt, niszczenie mienia, oszustwo lub kradzież, a także poważne naruszenia zasad współżycia społecznego.
Osobowość z pogranicza (inaczej: osobowość typu borderline)
Istotną cechą zaburzenia osobowości z pogranicza jest niestabilność relacji z innymi ludźmi, obrazu samego siebie, emocji oraz znaczna impulsywność, która rozpoczyna się we wczesnej dorosłości i jest obecna w różnych kontekstach.
Osoby z zaburzeniami osobowości z pogranicza podejmują wszelkie wysiłki, aby uniknąć prawdziwego lub wyimaginowanego porzucenia.
Postrzeganie zbliżającego się oddzielenia lub odrzucenia może prowadzić do głębokich zmian w obrazie siebie i zachowaniu.
Osoby te doświadczają intensywnych lęków przed porzuceniem i nieuzasadnionego gniewu, nawet w obliczu nieuniknionych zmianów w planach (na przykład panika lub wściekłość, gdy ktoś ważny dla tej osoby spóźnia się o kilka minut lub musi odwołać spotkanie).
Lęk przed porzuceniem jest silnie związany z nieumiejętnością bycia samemu i potrzebą posiadania przy sobie innych ludzi. Wysiłki, aby uniknąć porzucenia, mogą obejmować impulsywne i niebezpieczne działania.
Osoby z zaburzeniem osobowości typu borderline mogą uprawiać hazard, wydawać pieniądze w sposób nieodpowiedzialny, upijać się, nadużywać substancji (w tym narkotyków i leków), uprawiać niebezpieczny seks lub zachowywać się w inny sposób lekkomyślnie.
Osoby z tym zaburzeniem wykazują powtarzające się zachowania i groźby samobójcze i zachowania samookaleczające.
Więcej o stanach lękowychOsobowość narcystyczna w kulturze
Narcyzm, jako zjawisko społeczne, narasta we współczesnych czasach, a naukowcy próbują dowiedzieć się dlaczego.
Niektórzy wysuwają hipotezę, że indywidualny narcyzm wynika z kultury, w której ktoś żyje: im bardziej indywidualistyczna kultura, tym bardziej narcystyczni są ludzie w niej żyjący.
Powstało ciekawe badanie, które wykorzystało wyjątkowe wydarzenie historyczne – podział Niemiec na wschód i zachód po II wojnie światowej – aby przyjrzeć się, jak zmiany kulturowe wpływają na osobowość.
Czterdzieści lat separacji byłych Niemiec Wschodnich i Zachodnich dostarczyło badaczom naturalnego kontekstu wpływu kultury na osobowość.
Naukowcy przeprowadzili ankietę internetową wśród 1025 Niemców, którzy mieli ukończyć testy mierzące ich osobowość, poziom narcyzmu i samooceny.
Wyniki pokazały, że uczestnicy z byłych Niemiec Zachodnich uzyskali wyższą ocenę na skali narcyzmu w porównaniu z uczestnikami z byłych Niemiec Wschodnich. Co ciekawe, osoby z byłych Niemiec Wschodnich miały wyższą samoocenę niż osoby z Niemiec Zachodnich (co pokazuje, że między narcyzmem i poczuciem własnej wartości nie możemy postawić znaku równości).
W Stanach Zjednoczonych badacze odkryli objawy „epidemii narcyzmu” . Na przykład ostatnio opublikowane książki mają bardziej egocentryczny język. W porównaniu z wcześniejszymi publikacjami zaimki „ja” i „mój” mają tendencję do pojawiania się dużo częściej niż „my” i „nasz”.
Także w wytworach kultury popularnej możemy spotkać kilka postaci przejawiających cechy osobowości narcystycznej.
Są to na przykład:
- Postać Suzanne Stone, grana przez Nicole Kidman, w filmie „Za wszelką cenę” w reżyserii Gusa Vana Santa
- Postać Adama Devine’a w serialu „Workaholics”
- Czy postać Rosamond Vincy w powieści „Miasteczko Middlemarch” autorstwa George Eliot
Leczenie narcyzmu
W leczeniu osobowości narcystycznej najważniejszą rolę odgrywa odpowiednia psychoterapia.
Nie istnieją leki dedykowane zaburzeniu osobowości narcystycznej. Terapia tego zaburzenia bywa wspomagana lekami wtedy, gdy osobowość narcystyczna współwystępuje z innymi objawami – na przykład trwale obniżonym nastrojem.
Należy pamiętać, że terapia osoby z tym zaburzeniem bywa długotrwała i pracochłonna. Szczególnie dlatego, że ludzie z narcystycznym zaburzeniem osobowości są wyjątkowo odporni na zmianę swojego zachowania i sposobu myślenia, nawet jeśli powoduje to problemy w ich życiu. Mają tendencję do zrzucania winy na innych.
Co więcej, są niezwykle wrażliwi i źle reagują na nawet najdrobniejszą krytykę, nieporozumienia lub postrzegane lekceważenie, które postrzegają jako ataki osobiste.
Życie z narcyzem – jak sobie radzić?
A co, jeśli Twój bliski przejawia zachowania narcystyczne? Poza skierowaniem takiej osoby do specjalisty (co może pomóc jej lepiej funkcjonować społecznie), możesz wprowadzić w życie poniższe rady.
1. Ustaw granice
Jeśli osoba narcystyczna w Twoim bliskim otoczeniu od dawna narusza Twoje granice, nie będzie łatwo odzyskać nad tym kontrolę. Rozważ swoje cele i potencjalne przeszkody.
Jakie najważniejsze zmiany zamierzasz osiągnąć? Jak będziesz egzekwować swoje nowo ustanowione granice? Odpowiedzi na te pytania pomogą Ci ocenić dostępne opcje i opracować realistyczny plan.
2. Nie wyznaczaj granic, jeśli nie możesz jej utrzymać
Możesz spodziewać się, że bliski z zaburzeniem osobowości narcystycznej będzie buntował się przeciwko nowym granicom, testował je.
Przygotuj się na to. Pamiętaj, by być konsekwentnym w swoich postanowieniach. Jeśli się wycofasz, pokażesz, że Twoich zasad nie trzeba brać na poważnie.
3. Wybierz delikatne podejście
Jeśli zachowanie relacji z narcyzem jest dla Ciebie ważne, będziesz musiał działać bardzo łagodnie.
Staraj się dostarczać wiadomość spokojnie, z szacunkiem i tak delikatnie, jak to możliwe.
Skoncentruj się w rozmowie na zachowaniu osoby narcystycznej, nie analizuj jej motywacji czy intencji. Jeśli reagują gniewem i obroną, staraj się zachować spokój. W razie potrzeby przerwij i wróć do rozmowy później.
4. Przygotuj się na zmiany
Osoba narcystyczna prawdopodobnie poczuje się zagrożona i zdenerwowana przez Twoje próby przejęcia kontroli nad swoim życiem.
Szczególnie, jeśli jest już przyzwyczajona do innych zasad i zachowań. Aby to zrekompensować, mogą zwiększyć swoje wymagania w innych aspektach relacji, zdystansować się, aby Cię ukarać, lub próbować zmanipulować lub oczarować Cię, by zrezygnować z nowo ustanowionych granic.
5. Nie kłóć się
Podczas ataku krytyki ze strony osoby narcystycznej naturalnym instynktem jest bronić się i udowodnić, że druga osoba jest w błędzie.
Bez względu na to, jak racjonalny jesteś i jak rozsądny jest twój argument, on lub ona raczej cię nie usłyszy. Natomiast argumentowanie tego może rozdmuchać sytuację w bardzo nieprzyjemny sposób. Po prostu powiedz, że nie zgadzasz się z oceną, a następnie zakończ temat.
6. Poznaj siebie
Najlepszą obroną przed zniewagami i projekcjami narcyza jest silne poczucie własnej wartości. Kiedy znasz swoje mocne i słabe strony, łatwiej jest odrzucić wszelkie nieuczciwe krytyki skierowane przeciwko tobie.
Podsumowanie
Cechami narcystycznego zaburzenia osobowości są poczucie wspaniałości, brak empatii dla innych ludzi i bardzo silna potrzeba podziwu.
Ludzie z tym zaburzeniem są często opisywani jako aroganccy, skupieni na sobie, manipulujący i wymagający. Mogą też mieć wybujałe fantazje na swój temat i być przekonani, że zasługują na specjalne traktowanie.
Cechy te zwykle zaczynają ujawniać się we wczesnej dorosłości i są widoczne w wielu kontekstach, na przykład w pracy, życiu codziennym czy relacjach interpersonalnych.
Ludzie z osobowością narcystyczną mają tendencję do szukania nadmiernego podziwu i uwagi i równocześnie przejawiają trudności z tolerowaniem krytyki lub porażki.
Jak możesz sobie pomóc
