Zaburzenia odżywiania – przyczyny, rodzaje, objawy

Zaburzenia odżywiania? Przecież musimy jeść, aby mieć siłę, aby dobrze się czuć, musimy jeść, aby przeżyć! 

Choć mogłoby wydawać się, że problemy związane z jedzeniem to sprawa dla dietetyka lub gastrologa, to zaburzenia odżywiania swoje źródło odnajdują nie w funkcjonowaniu układu pokarmowego, a w psychice.

Skąd biorą się zaburzenia odżywiania? Czy można się z nimi uporać? Jak je rozpoznać?

Gdy jedzenie zaczyna być problemem – czym są zaburzenia odżywiania?

Każdy z nas ma pewną relację z jedzeniem, która odzwierciedla to, jakie mamy nastawienie, podejście i przekonania związane z odżywianiem się.

Jedzenie można traktować na przykład jak nagrodę (np. wyjście na pizzę po udanym egzaminie) albo jak wyrzut sumienia (gdy zjemy czekoladę, a przecież mieliśmy się odchudzać). Można ze stresu tracić apetyt lub wręcz przeciwnie – chcieć go zajadać. Można o jedzenie zupełnie nie dbać, kupując to, co łatwo dostępne, albo pieczołowicie przykładać się do zdrowej diety.

Jedzenie jest fundamentem utrzymania się przy życiu – ale to nasza relacja z jedzeniem odpowiada za to, czy jest to przykry obowiązek, zaniedbany przymus, czy może źródło przyjemności i droga do zdrowia.

Relacja z jedzeniem może być też źródłem zaburzeń psychicznych. 

O zaburzeniu odżywiania mówimy wtedy, gdy nasza relacja z jedzeniem, czy nawet sam sposób przyjmowania jedzenia, ma silny negatywny wpływ na zdrowie fizyczne lub funkcjonowanie psychospołeczne.

Jest kilka rodzajów zaburzeń odżywiania, które mają zupełnie inny charakter i objawy. Przeczytasz o nich w dalszej części tego artykułu.

Czy otyłość jest zaburzeniem psychicznym?

Istnieje wiele zależności między nadwagą lub otyłością a zdrowiem psychicznym, ale otyłość sama w sobie nie jest zaburzeniem psychicznym.

Niezdrowy nadmiar tkanki tłuszczowej w ciele może wynikać z problemów na tle psychicznym, może być z nimi częściowo powiązany lub zupełnie niezależny.

Niektóre zaburzenia psychiczne (np. depresja, choroba afektywna dwubiegunowa, napady objadania się) i niektóre leki psychotropowe mogą sprzyjać rozwojowi otyłości.

Rodzaje zaburzeń odżywiania

Jak już wiesz, istnieje kilka bardzo różnych zaburzeń odżywiania. Są różne do tego stopnia, że praktycznie niemożliwym jest zdiagnozowanie kilku z nich jednocześnie (w dużej mierze się wykluczają).

Anoreksja – jadłowstręt psychiczny

Anoreksja, zwana też jadłowstrętem psychicznym, to znana z obrazów w kulturze i przerażająca choroba. Widoczny szkielet, wychudzona sylwetka, zaniżona waga… Anorexia Nervosa ma trzy główne cechy:

• ograniczanie jedzenia,
• silny strach przed przybraniem na wadze lub otyłością,
• zaburzona samoocena.

Anoreksja zwykle doprowadza do masy ciała znacznie poniżej minimalnego zdrowego poziomu (uwzględniając wiek, płeć, etap rozwoju i ogólne zdrowie fizyczne).

Osoby z anoreksją konsekwentnie ograniczają jedzenie, na przykład poprzez ograniczoną dietę, pomijanie poszczególnych posiłków albo całkowity post. Osoby z anoreksją mogą odmawiać przyjmowania jedzenia wprost lub w tajemnicy się go pozbywać.

W przebiegu anoreksji strach przed przytyciem nie jest łagodzony nawet przez utratę wagi – osoba cierpiąca na anoreksję wciąż boi się, że wróci do poprzedniej masy ciała lub jeszcze bardziej przytyje.

Zaburzona samoocena przy anoreksji zwykle nie pozwala na zauważenie utraty masy ciała, czy na wagę znacznie poniżej zdrowego minimum. Osoba z anoreksją nawet na skraju wycieńczenia organizmu może dalej mieć poczucie, że jest „za gruba”.

Czasem osoby z anoreksją mogą zdawać sobie sprawę, że są szczupłe, ale nadal martwić się, że niektóre części ciała, zwłaszcza brzuch, pośladki i uda, są „wciąż zbyt grube”. 

Przy anoreksji charakterystyczne jest stosowanie przeróżnych technik do oceny własnego ciała – na przykład poprzez codzienne ważenie, obsesyjne mierzenie obwodów, sprawdzanie sylwetki w lustrze i na zdjęciach.

Dla osoby z anoreksją utrata masy ciała jest postrzegana jako imponujące osiągnięcie i oznaka niezwykłej samodyscypliny, podczas gdy przyrost masy ciała jest postrzegany jako niedopuszczalny brak samokontroli.

Bulimia

Bulimia, podobnie jak anoreksja, napędzana jest zaburzoną samooceną i nieprawidłowym postrzeganiem własnego ciała. Jej charakter jest jednak nieco inny – w przypadku bulimii:

• występują momenty napadowego objadania się,
• osoba chora stosuje zachowania mające zapobiec przybieraniu na wadze.

Napadowe objadanie się, to sytuacja, w której w danym czasie osoba zje dużo więcej, niż zdecydowana osoba zjadłaby w podobnym czasie. Niezwykle ważny jest tu kontekst objadania.

Jeżeli ktoś pójdzie ze znajomymi na pizzę i podczas tego spotkania, podobnie jak inni uczestnicy, zje tej pizzy bardzo dużo (być może nawet za dużo), to nie musi być to napadowe objadanie się.

To, co jest nadmierną ilością jedzenia na co dzień, może być zupełnie normalne podczas świętowania. Jeżeli jednak dana osoba objada się w sytuacji, której kontekst nie usprawiedliwia tego zachowania, może być to sygnał problemu. 

Żeby zakwalifikować zachowanie do napadowego objadania się, musi wystąpić jeszcze jeden ważny czynnik: poczucie braku kontroli, czyli niezdolność do powstrzymania się od jedzenia lub zaprzestania jedzenia po rozpoczęciu (czasem kontrola „wraca” na przykład w momencie, gdy ktoś „przyłapie” osobę podczas epizodu objadania się). Epizod napadowego objadania się często kończy się dopiero w momencie nieprzyjemnego uczucia przejedzenia.

Rodzaj spożywanego jedzenia nie ma znaczenia do postawienia diagnozy, kluczowa jest tu nadmierna ilość w stosunkowo krótkim czasie. 

Osoby z bulimią zazwyczaj wstydzą się swoich problemów z jedzeniem i próbują ukryć swoje objawy. Napadowe objadanie się zwykle odbywa się w tajemnicy lub tak dyskretnie, jak to tylko możliwe. 

W większości przypadków bulimii istnieją wyzwalacze, które wywołują kolejne epizody napadowego objadania się, są to zazwyczaj:

• nieprzyjemny nastrój (smutek, złość, wyrzuty sumienia),
• stres (różnego pochodzenia),
• ograniczenia wynikające z założonej diety,
• negatywne postrzeganie swojego ciała (np. wejście na wagę i bycie niezadowolonym ze wskaźnika, niezmieszczenie się w upragniony rozmiar ubrania),
• nuda.

Inną istotną cechą bulimii psychicznej jest powtarzające się stosowanie niewłaściwych metod zapobiegających przybieraniu na wadze. W ten sposób osoba z bulimią chce uchronić się od efektów napadowego objadania się. Do najczęstszych metod należą:

• wywoływanie wymiotów,
• korzystanie ze środków przeczyszczających i moczopędnych,
• używanie lewatywy,
• wprowadzanie całkowitego postu lub bardzo ograniczonej diety,
• nadmierne ćwiczenia fizyczne.

Inne zaburzenia odżywiania

Choć o anoreksji i bulimii słyszymy najczęściej, nie są to jedyne możliwe do zdiagnozowania zaburzenia odżywiania. 

Pica to zaburzenie, w którym charakterystycznym objawem nie jest ilość spożywanego jedzenia i postrzeganie własnego ciała, a rodzaj spożywanych produktów.

Najważniejszą cechą zaburzenia pica jest spożywanie substancji nieprzeznaczonej do jedzenia. Typowe substancje spożywane w pica to: papier, mydło, tkaniny, włosy, sznurek, kreda, farba, metal, kamyki, węgiel, popiół, glina.

Dla diagnozy istotny jest kontekst, pica nie będzie zdiagnozowana, jeżeli zachowanie można wytłumaczyć etapem rozwoju (np. małe dziecko próbujące jeść napotkane przedmioty), czy kontekstem kulturowym. Jedzenie niejadalnych substancji może też być wyjaśnione jako objaw innego zaburzenia (np. schizofrenii).

Zazwyczaj w pica nie występuje niechęć do „normalnego” jedzenia – zaburzenie to funkcjonuje obok normalnej diety.

Zaburzenie z napadami objadania się jest bardzo podobne do bulimii. W tym przypadku również występują epizody napadowego objadania się, przy których dana osoba traci poczucie kontroli. Podstawową różnicą jest jednak brak zachowań, które miałyby zrekompensować napadowe objadanie się (np. brak wywoływania wymiotów).

Kompulsywne jedzenie (popularnie określane „uzależnieniem od jedzenia”), to przypadek, w którym ktoś spożywa duże ilości jedzenia w niekontrolowany sposób, mimo braku odczuwania głodu. Często przyjmuje formę „zajadania problemów” – jedzenie w tym przypadku nie ma odżywiać organizmu, a przynosić przyjemność i spokój od stresu.

Przyczny zaburzeń odżywiania

Jak to zwykle bywa, nie możemy określić jednego czynnika decydującego o pojawieniu się zaburzeń odżywiania. Najprawdopodobniej jest to wypadkowa kilku przyczyn.

Wydaje się, że zaburzenia odżywiania występują pokoleniowo, co mogłoby sugerować genetyczne predyspozycje do rozwinięcia zaburzenia.

Z pewnością niezwykle istotne są czynniki psychologiczne, interpersonalne i społeczne, takie jak:

• niska samoocena,
• poczucie braku kontroli nad życiem,
• depresja,
• samotność,
• wysoki poziom lęku,
• trudne relacje (np. wewnątrz rodziny),
• trudności w wyrażaniu emocji i uczuć,
• przeżyte traumy i doświadczenie przemocy,
• doświadczenie poniżania ze względu na wygląd,
• kultura gloryfikująca szczupłość i określony kanon piękna,
• neurotyzm, perfekcjonizm i cechy obsesyjno-kompulsywne.

Czynniki ryzyka zaburzeń takich jak pica i zespołu przeżuwania mogą obejmować współwystępujące zaburzenia ze spektrum autyzmu, niepełnosprawność intelektualną lub schizofrenię.

Uporczywe niezadowolenie lub wstręt do własnego ciała może zwiększyć ryzyko, że u kogoś rozwinie się zaburzenie odżywiania, zwłaszcza gdy występuje wraz z rodzinną historią zaburzeń odżywiania lub innymi czynnikami ryzyka.

Zły wizerunek ciała, zwłaszcza jeśli jest związany z wagą i kształtem ciała, może prowadzić do przyjęcia strategii kontroli wagi, takich jak ścisła dieta lub zbyt intensywne ćwiczenia. Z biegiem czasu zachowania te mogą stać się ekstremalne i ostatecznie przekroczyć granicę zaburzeń odżywiania.

Objawy zaburzeń odżywiania

Zaburzenia odżywiania mają wiele różnych możliwych objawów. Osoby bliskie danej osobie mogą zauważyć poważną utratę wagi lub przyrost masy ciała, nadmierne skupienie na ścisłych dietach, tajemniczość lub dziwne zachowanie wokół jedzenia, wyraźny strach przed przybraniem na wadze, negatywny obraz własnego ciała i wycofanie społeczne. 

Anoreksja – objawy jadłowstrętu psychicznego

Do zespołu objawów charakterystycznych dla anoreksji zaliczamy:

• ograniczenie przyjmowania pokarmów, 
• intensywny lęk przed przybraniem na wadze lub otyłością,
• zniekształcone postrzeganie masy lub kształtu swojego ciała,
• utrzymywanie masy ciała poniżej minimalnego poziomu normalnego dla wieku, płci i zdrowia fizycznego,
• stosowanie ścisłej diety lub długie okresy postu,
• stosowanie metod przeczyszczających (np. wywoływanie wymiotów),
• zmuszanie się do nadmiernych ćwiczeń fizycznych.

Do zdiagnozowania anoreksji nie jest konieczne stwierdzenie niedowagi (anoreksja atypowa) w wielu przypadkach osoby z atypową anoreksją miały wcześniej nadwagę i przeszły do ​​„normalnego” zakresu wagi w wyniku zaburzonych nawyków żywieniowych.

Bulimia – objawy

Objawy, które mogą świadczyć o zaburzeniu bulimia nervosa, to:

• częste, nawracające epizody napadowego objadania się (jedzenia niezwykle dużych ilości jedzenia w stosunkowo krótkim czasie),
• poczucie braku kontroli nad jedzeniem,
• zachowania przeczyszczające, mające „zrekompensować” objadanie się (np. wywoływanie wymiotów, stosowanie środków przeczyszczających, lewatywa),
• mocne skupienie na diecie odchudzającej,
• nadmierne ćwiczenia fizyczne.

Skuteczne leczenie zaburzeń odżywiania

Zaburzenia odżywiania można leczyć i choć bywa to trudne i czasochłonne – można wrócić do pełnego zdrowia. 

Im szybciej zaburzenie odżywiania zostanie zdiagnozowane i wyleczone, tym lepszy i trwalszy będzie wynik leczenia. 

Ze względu na swoją złożoność zaburzenia odżywiania wymagają kompleksowego planu leczenia obejmującego opiekę medyczną i monitorowanie osoby chorej, profesjonalne interwencje, doradztwo żywieniowe, psychoterapię i zarządzanie lekami.

Osoby z zaburzeniami odżywiania często nie rozpoznają lub nie przyznają się do choroby. W rezultacie mogą silnie opierać się podjęciu i pozostaniu w leczeniu. Członkowie rodziny lub inne zaufane osoby mogą być pomocne w zapewnieniu osobie z zaburzeniami odżywiania potrzebnego wsparcia.

Leczenie anoreksji

Leczenie anoreksji wymaga specjalnego programu, który obejmuje cztery główne fazy:

• przywracanie prawidłowej wagi,
• leczenie zaburzeń psychicznych (takich jak zniekształcenie obrazu ciała, niska samoocena),
• zmniejszenie lub wyeliminowanie zachowań lub myśli, które prowadzą do zaburzeń odżywiania,
• zapobieganie nawrotom choroby.

Niektóre badania sugerują, że stosowanie leków, takich jak antydepresanty, leki przeciwpsychotyczne lub stabilizatory nastroju, mogą być skuteczne we wspieraniu leczenia pacjentów z anoreksją, pomagając w łagodzeniu objawów nastroju i lęku, które często z tym zaburzeniem współwystępują.

Różne formy psychoterapii, w tym indywidualne, grupowe i rodzinne, mogą pomóc w rozwiązaniu problemów psychologicznych leżących u podstaw jadłowstrętu psychicznego. Skuteczność leczenia zależy od wyjątkowej sytuacji każdego pacjenta.

Opieka szpitalna jest konieczna, gdy zaburzenie odżywiania doprowadziło do problemów fizycznych, które mogą zagrażać życiu lub gdy jest związane z poważnymi problemami psychologicznymi lub behawioralnymi.

Przebieg leczenia jadłowstrętu psychicznego różnią się u poszczególnych osób; niektóre w pełni wracają do zdrowia po jednym epizodzie, niektóre latami wahają się między przyrostem masy ciała a nawrotem choroby.

Leczenie bulimii i zaburzenia napadowego objadania się

Podstawowym celem jest zmniejszenie lub wyeliminowanie napadowego objadania się i zachowań prowadzących do przeczyszczania. Często stosuje się rehabilitację żywieniową, interwencję psychologiczną i leczenie farmakologiczne.

Podobnie jak w przypadku anoreksji, leczenie bulimii często obejmuje kombinację różnych opcji leczenia i zwykle opiera się na indywidualnych potrzebach danej osoby.

Aby zredukować lub wyeliminować zachowania napadowego objadania się, pacjent może przejść poradnictwo żywieniowe i psychoterapię, zwłaszcza terapię poznawczo-behawioralną (CBT).

Kiedy zgłosić się do lekarza?

Bardzo ważne jest jak najszybsze rozpoczęcie leczenia, ponieważ wcześniejsze leczenie oznacza większą szansę na całkowite wyleczenie z zaburzeń odżywiania. 

Twoim pierwszym punktem kontaktu w systemie opieki zdrowotnej będzie prawdopodobnie Twój lekarz rodzinny. Będzie odpowiedzialny za wstępną diagnozę i powinien pomóc w koordynacji opieki, przynajmniej na wczesnych etapach leczenia. Lekarz rodzinny powinien pokierować Cię dalej do odpowiednich specjalistów (w tym psychiatry).

Umów się na wizytę kontrolną u lekarza, jeśli martwisz się, że masz zaburzenia odżywiania lub obawiasz się o swoją relację z jedzeniem, wizerunek swojego ciała lub inne nawyki i przekonania. Zawsze możesz także skorzystać z konsultacji psychologicznej – darmowy i łatwy dostęp do psychologa ma w szczególności młodzież szkolna.

Zapobieganie zaburzeniom odżywiania – wsparcie dzieci i młodzieży

Nie ma pewnego sposobu na całkowite uniknięcie zaburzeń odżywiania. 

Strategie profilaktyczne, które wydają się najskuteczniejsze, skupiają się na promowaniu poczucia własnej wartości i pozytywnego wizerunku ciała, kwestionowaniu piętnowania nadwagi i przekonania, że czyjś kształt lub rozmiar jest odzwierciedleniem jego charakteru lub wartości.

Zniechęcają również do czarno-białego podejście do jedzenia i ćwiczeń (na przykład określanie niektórych produktów żywnościowych jako „dobre”, a innych jako „złe” lub przekonanie, że trzeba ćwiczyć, aby „zasłużyć” na jedzenie). 

Rodzice mogą pomóc chronić swoje dzieci przed rozwojem zaburzeń odżywiania poprzez modelowanie zdrowych zachowań żywieniowych, unikanie komentowania wagi lub kształtu ciała dziecka oraz zachęcanie do otwartej, nieoceniającej komunikacji.

Zaburzenia odżywiania w Polsce

Choć niektórzy błędnie myślą, że zaburzenia odżywiania to problemy odległych amerykańskich nastolatków, prawdą jest, że problem ten istnieje wokół nas.

Według danych NFZ z 2020 roku w Polsce:

• rocznie na zaburzenia odżywiania diagnozuje się ponad 5 000 osób – z czego około połowa to młodzież poniżej 18 roku życia,
• odsetek zgonów w ciągu roku od zdiagnozowania zaburzeń odżywiania sięga 3-4%.

Szkodliwe mity na temat zaburzeń odżywiania

Wśród informacji na temat zaburzeń odżywiania narosło wiele mitów – często bardzo szkodliwych.

Mit: zaburzenia odżywiania dotyczą tylko kobiet

Nieustanne diety i ćwiczenia, oglądanie się w lustrze i marzenia o mniejszym rozmiarze ubrań kojarzą nam się z typowo kobiecymi problemami. Także w kulturze popularnej – filmach, programach telewizyjnych, czy gazetach ciągle maluje się obraz kobiety walczącej ze swoją wagą.

Faktycznie, problem zaburzeń odżywiania w ogromnej mierze dotyczy kobiet i zdaniem wielu kobiety są dużo bardziej piętnowane ze względu na kształty ciała i wagę. 

Jednak całkowite pomijanie mężczyzn może być bardzo problematyczne, a nawet niebezpieczne. Zaburzenia odżywiania nie dotyczą tylko kobiet – mężczyźni również mogą na nie zapaść, a nieczułość w tym obszarze może utrudnić dostarczenie im koniecznej pomocy.

Mit: na pierwszy rzut oka widać, czy ktoś ma zaburzenia odżywiania

Gdy myślimy o zaburzeniach odżywiania, często pierwsza na myśl przychodzi anoreksja, a zaraz za nią obraz przeraźliwie wychudzonej sylwetki. Pojawia się myśl, że przecież od razu widać, czy ktoś ma anoreksję, czy nie.

Niestety, rzeczywistość jest dużo bardzo skomplikowana. 

Po pierwsze, zaburzenia odżywiania nie ograniczają się tylko do anoreksji. Istnieje mnóstwo innych rodzajów zaburzeń o zupełnie innym charakterze i objawach.

Po drugie, to, w jaki sposób zaburzenie wygląda na zewnątrz, jest kwestią indywidualną. Po niektórych osobach faktycznie od razu widać, że „coś jest nie tak”. Inni mogą być doskonali w maskowaniu objawów i zachowywać sylwetkę mieszczącą się w normach, przez co z zewnątrz zaburzenie staje się praktycznie niewykrywalne.

W końcu, po trzecie, zaburzenia odżywiania są silnie związane z tym, co „w środku”, a nie tylko z samym wyglądem ciała. To, że ktoś ma sylwetkę mieszczącą się w normie nie oznacza, że nie katuje się na co dzień myślami o swojej (subiektywnej) nadwadze. Taka osoba może w ukryciu wywoływać wymioty i obsesyjnie myśleć o tym, jak wpasować się w wybrany kanon piękna.

Mit: zaburzenia odżywiania to tylko kolejny wymysł naszych czasów

Niektórzy uważają, że zaburzenia odżywiania tak naprawdę nie istnieją, są jedynie kolejnym komercyjnym wymysłem nowoczesnych czasów. Osoby wierzące w takie poglądy, często uważają też na przykład, że leczenie nie jest konieczne, bo wystarczy „wziąć się w garść” i „normalnie jeść”.

Choć faktycznie problem zaburzeń psychicznych jest nagłaśniany w opinii publicznej od niedawna, a wiedza w tym zakresie intensywnie rozwija się od ostatnich lat, nie oznacza to, że problem wcześniej nie istniał.

Przypadki anoreksji znane są już od XVII wieku, istniały wtedy też inne zaburzenia, które z czasem zaczęto lepiej poznawać, opisywać i kategoryzować.

Podsumowanie

Zaburzenia odżywiania to trudny przypadek zaburzonej relacji z tym, co powinno być fundamentem zdrowego życia – z jedzeniem. Choć trudne do zauważenia, szczególnie u samego siebie lub u swoich dzieci, początki zaburzeń odżywiania nie mogą być ignorowane. Szybka diagnoza i podjęcie leczenia zwiększa szanse na wyzdrowienie i poprawę jakości życia, a także zmniejsza prawdopodobieństwo nawrotów choroby.

Źródła

• J.C. Harris. Anorexia nervosa and anorexia mirabilis: Miss K. R–and St Catherine Of Siena. „JAMA Psychiatry”. 71 (11), s. 1212–1213, 2014
• Informacje o świadczeniach udzielonych z powodu zaburzeń odżywiania. zdrowie.gov.pl. (n.d.). Retrieved September 1, 2022
• Kędra, E., & Pietras, J. (2011). Zaburzenia odżywiania–znak naszych czasów. Pielęgniarstwo i Zdrowie Publiczne, 1(2), 169-175.
• Mikołajczyk, E., & Samochowiec, J. (2004). Cechy osobowości u pacjentek z zaburzeniami odżywiania. Psychiatria, 1(2), 91-95.
• American Psychiatric Association. (2013). Diagnostic and statistical manual of mental disorders (5th ed.).
• Puzio, A., Biskupek-Wanot, A., & Wanot, B. (2020). Zaburzenia odżywiania.