Zespół stresu pourazowego (PTSD) – praktyczny przewodnik

Zespół stresu pourazowego to problem, z jakim spotykają się osoby, które doświadczyły traumatycznych przejść. Mówimy o nim, gdy pokonanie wspomnień przekracza możliwości psychiczne człowieka.

Czym jest zespół stresu pourazowego, jak go rozpoznać, leczyć i jak sobie z nim radzić? Ten przewodnik odpowie na te i inne ważne pytania.

Zapisz się na bezpłatną konsultację psychologiczną

Co to jest zespół stresu pourazowego (PTSD)?

Zespół stresu pourazowego nazywany również z ang. PTSD (Posttraumatic Stress Disorder) to rodzaj lękowych zaburzeń psychicznych, które powstają na skutek skrajnie stresujących sytuacji, często w obliczu przeżywanej traumy, z którą dana osoba nie potrafi sobie poradzić.

Gdy trauma przekracza ludzką umiejętność radzenia sobie w sytuacjach trudnych może pojawić się zespół stresu pourazowego. Wydarzenia, które mogą się przyczynić do powstania PTSD to różnego rodzaju wypadki, katastrofy, wojny, choroby, gwałt, przemoc psychiczna czy nagła śmierć bliskiej osoby.

Wśród traumatyzujących zdarzeń prowadzących do pojawienia się zespołu stresu pourazowego u mężczyzn wymienia się: gwałt, przeżycia wojenne, porzucenie w okresie dzieciństwa czy fizyczne znęcanie doświadczone w dzieciństwie.

U kobiet są to: gwałt, molestowanie seksualne, napaść i podobnie jak u mężczyzn znęcanie fizyczne doświadczone w dzieciństwie.

Problem ten może dotyczyć także pewnych grup zawodowych – żołnierzy, którzy brali udział w misjach czy korespondentów wojennych.

Czasami mówi się, że „czas leczy rany” lub „co cię nie zabije, to cię wzmocni” i rzeczywiście każdy z nas ma moc samouzdrawiania swojego umysłu.

Powrót do dobrostanu psychicznego zazwyczaj wygląda czasowo podobnie jak powrót do sprawności po urazach fizycznych.

Trudne wydarzenia mogą nas wzmocnić, ale również mogą mieć drastyczne skutki dla naszej psychiki. Jednym z nich może być zespół stresu pourazowego.

Jak rozpoznać PTSD, czyli objawy zespołu stresu pourazowego

PTSD nie zawsze pojawia się bezpośrednio po traumatycznym zajściu, czasami objawy pojawiają się po okresie tzw. uśpienia, czyli po kilku tygodniach, miesiącach, a nawet latach. Wśród objawów charakterystycznych dla PTSD wyróżnia się trzy grupy.

1. Powracające wspomnienia

Powracające wspomnienia z traumatycznego zajścia lub tzw. przebłyski, czyli sceny z zaistniałej sytuacji, które dają odczucie, jakby wydarzały się ponownie, koszmary senne związane z przeżytą traumą.

2. Unikanie miejsc, osób, sytuacji przypominających o traumatycznym wydarzeniu

Osoba zgwałcona może mieć lęk przed kontaktami seksualnymi, wyolbrzymione reakcje lękowe czy trudności w tworzeniu bliższej relacji z partnerem, a także amnezję dotyczącą niektórych faktów związanych z traumatycznym wydarzeniem.

Unikanie jest typowym sposobem radzenia sobie z lękiem, który powoduje, że poziom lęku spada, niestety spada również samoocena.

Unikanie prowadzi do tego, że chory nie próbuje przepracować swoich lęków, a tym samym pokonać ich.

Usilne wypieranie myśli powoduje, że często wracają one z jeszcze większą siłą i krążą wokół traumatycznego wydarzenia. Zamiast żyć dalej chory tkwi w przeszłości zablokowany trudnymi wspomnieniami i nie potrafi od nich uciec.

Lęk przed sytuacją, która przywołuje przykre wspomnienia powoduje także, że zachowujemy się inaczej niż zwykle, nie zawsze tak jakbyśmy tego chcieli. Bywa, że lęk ten jest paraliżujący, obezwładniający.

3. Przewlekłe objawy fizjologiczne

Zaliczamy do nich: nadpobudliwość, drażliwość, bezsenność lub zbyt długie spanie, duże napięcie spowodowane nieustannym lękiem, poczucie zmęczenia i wyczerpania, izolacja, bezradność.

Inne objawy

Jednym z objawów zespołu stresu pourazowego może być również depresja czy skłonność do nadużywania substancji psychoaktywnych, które pomagają odciąć się od emocji lub stłumić je. Mogą pojawiać się również myśli samobójcze.

Osoby z PTSD żyją przeszłością z czarną wizją przyszłości. Nie wierzą, że może je jeszcze spotkać coś dobrego z czego będą potrafiły się cieszyć.

Chorzy z zespołem stresu pourazowego bywają drażliwi, mogą mieć częste wybuchy gniewu czy trudności z koncentracją doświadczają również innych – społecznych konsekwencji swojej choroby.

Przekładają się one na kłopoty w pracy czy w związkach rodzinnych.

Osoby z PTSD często zostają bezrobotne, doświadczają rozpadu rodziny, mają problemy z kontaktami interpersonalnymi, ponieważ nie znajdują zrozumienia wśród bliskich, którzy nie przeżyli tego, co oni.

Często powstaje w nich negatywne postrzeganie świata, które zaburza prawidłowe funkcjonowanie. Tracą poczucie bezpieczeństwa, wiarę w świat i ludzi, jak również wiarę we własne siły, możliwości i umiejętności.

Tym samym u chorego kształtuje się negatywne podejście do życia. Jednym ze sposobów, który pozwala im uniknąć przykrych wspomnień jest również chłód i obojętność wobec innych ludzi czy nie okazywanie uczuć.

Osoby z zespołem stresu pourazowego mogą czuć się wyobcowane, unikać wykonywania istotnych czynności czy mieć poczucie tzw. zamkniętej przyszłości.

Zespół stresu pourazowego często ma charakter zmienny, co oznacza, że symptomy mogą okresowo nasilać się lub łagodzić. W większości przypadków objawy ustępują lub łagodnieją w ciągu roku po przeżyciu, gdy się tak nie dzieje i PTSD utrzymuje się przez kilka lat, może to prowadzić do trwałych zmian w osobowości. Zdarza się również tak, że łagodne objawy pozostają na całe życie.

Niektóre objawy zespołu stresu pourazowego mogą być podobne do tych, których doświadczamy jako zwykłą reakcję na stres. Kryterium odróżniającym jest tu czas. Zespół stresu pourazowego (PTSD) trwa znacznie dłużej (objawy utrzymują się minimum miesiąc) i nie zawsze pojawiają się bezpośrednio po zaistniałej sytuacji.

Ile osób cierpni na zespół stresu pourazowego (PTSD)?

Zespół stresu pourazowego (PTSD) rozwija się u 10-20% osób po traumatycznym przeżyciu, a jej prawdopodobieństwo rośnie wraz z ciężkością przeżyć związanych z traumą.

W około 30% przypadków osób nie leczonych objawy ustępują samoistnie. W około 40% przypadków utrzymują się objawy łagodne, w ok. 20% o umiarkowanym nasileniu, a u około 10% objawy nie łagodnieją lub nasilają się z upływem czasu.

Zespół stresu pourazowego znacznie częściej dotyczy kobiet niż mężczyzn. Należy pamiętać o tym, że im dłużej PTSD trwa, tym większe prawdopodobieństwo, że nie minie samoistnie. Dlatego ważna jest wczesna interwencja.

Objawy nerwicy

Czynniki sprzyjające zachorowaniu

U znacznej części osób, które doświadczyły ciężkiego przeżycia, zespół stresu pourazowego (PTSD) nie wystąpi. Są jednak pewne czynniki, które sprzyjają powstawaniu PTSD. Na jego wystąpienie szczególnie narażone są osoby, które:

• podczas traumatycznego zajścia doświadczyły silnych obrażeń ciała,
• doświadczyły ataku paniki,
• mają traumatyczne doświadczenia z dzieciństwa,
• nie mają wsparcia ze strony najbliższych osób,
• miały wcześniejsze zaburzenia psychiczne,
• mają uwarunkowania genetyczne,
• są w młodym wieku.

Metody leczenia zespołu stresu pourazowego (PTSD)

Nie ma jednego skutecznego sposobu leczenia PTSD. Z badań wynika, że najlepsze efekty uzyskuje się poprzez terapię poznawczo-behawioralną opartą głównie na rozmowie z pacjentem, w której wykorzystuje się różne techniki.

Celem tej metody jest zmiana zachowania pacjenta, aby przestał on unikać kontaktu z sytuacjami, miejscami, bodźcami, które przywołują traumatyczne wydarzenia.

Dla skuteczności terapii nie bez znaczenia jest czas, jaki minął od momentu traumatycznego wydarzenia. Ważne jest, aby pacjent zgłosił się na terapię przed upływem 2 lat od zdarzenia, wtedy może dać ona najlepsze efekty. Po tym czasie może dojść do trwałych zmian osobowości, co czasami uniemożliwia normalne funkcjonowanie.

Terapię poprzedza psychologiczna i psychiatryczna diagnoza, aby rozpoznać czy pojawiające się zaburzenia są efektem PTSD. Terapeuta ustala, co jest problemem, jakie są reakcje pacjenta, jak postrzega on samego siebie i jakie myśli towarzyszą jego lękom.

Gdy zespołowi stresu pourazowego towarzyszy depresja wówczas leczenie trzeba ukierunkować również na nią. Depresji z kolei może towarzyszyć fobia społeczna czy skłonność do sięgania po substancje psychoaktywne, co może być dla chorego jednym ze swoistych sposobów na samoleczenie czy też formą „znieczulenia”.

Rodzaje terapii

Wśród stosowanych form terapii wyróżniamy m.in.:

– Terapię ekspozycyjną, która jest jedną z technik terapii behawioralnej. Polega ona na poddawaniu pacjenta konfrontacji z traumatycznym bodźcem przy wsparciu specjalisty. Odbywa się to stopniowo, aż do momentu, gdy lęk ustąpi. Pacjent ma zapewnione bezpieczne i kontrolowane środowisko.

– Inną stosowaną metodą jest EMDR, czyli „odwrażliwianie i przetwarzanie za pomocą ruchów gałek ocznych”. Twórczyni tej metody Francine Shapiro odkryła, że szybkie i powtarzające się ruchy gałek ocznych wpływają znacząco na obniżenie poziomu lęku u osób, które przeżyły bardzo silny stres.

Czasem stosuje się inny rodzaj dwustronnej stymulacji, jak np. koncentracja na stukaniu palcami. Śledzenie oczyma ruchów ręki powoduje naprzemienną stymulację obu półkul mózgu.

Przyjmuje się, że EMDR działa dzięki naprzemiennej stymulacji. Emocje przetwarzane są przede wszystkim w prawej półkuli, a logiczne związki oraz język w lewej. Podczas traumatycznego przeżycia następuje blokada emocji, ich przewodzenia i przetwarzania.

Dzięki naprzemiennej stymulacji EMDR wspomaga przewodzenie i przetwarzanie emocji w mózgu. Celem tej metody jest zmiana sposobu myślenia o traumatycznym wspomnieniu i zmiana napięcia emocjonalnego, jakie ono wywołuje.

Ludziom, którzy doświadczyli traumy, brakuje często słów, żeby adekwatnie wyrazić swoje uczucia i przeżycia. Zazwyczaj centrum mowy jest u nich mało aktywne. Po sesji EMDR wzrasta wyraźnie aktywność tych rejonów mózgu i wielu pacjentów potrafi po raz pierwszy znaleźć adekwatne słowa, aby otworzyć się i opowiedzieć o tym, co przeżyli.

– Odczulanie pacjenta to kolejna wykorzystywana metoda, która polega na wprowadzeniu go w stan relaksacji i skonfrontowaniu z bodźcem wywołującym lęk.

Najlepsze sposoby na lęk przed pracą

Podczas terapii pacjenci często pracują również sami w domu, w codziennym życiu stawiają czoła swoim lękom i w ten sposób weryfikują swoje negatywne przekonania.

Farmakoterapia

Czasem do walki z zespołem stresu pourazowego wykorzystywana jest również farmakoterapia, jako leczenie uzupełniające, które ma pomóc zwalczyć niektóre objawy. Zazwyczaj wykorzystuje się leki przeciwdepresyjne, które mają działanie przeciwlękowe i poprawiające nastrój, czasem leki nasenne lub rzadziej przeciwpadaczkowe.

Jednak stosowanie leków syntetycznych może mieć wiele skutków ubocznych i potrafi przynosić więcej szkody niż korzyści. Leki te bywają uzależniające i mogą wchodzić w interakcje z innymi przyjmowanymi medykamentami, a ich dłuższe stosowanie może obciążać organizm.

Łagodniejszą postacią leków są leki ziołowe. Znajdziemy wśród nich:

– korzeń kozłka lekarskiego, który najlepiej zażywać przed snem, gdyż osłabia on koncentrację,

– walerianę, która może działać przeciwlękowo i przeciwdepresyjnie,

– melisę lekarską, która pomaga wyciszyć się i rozluźnić,

– ziele męczennicy cielistej, które ma działanie uspokajające,

– szyszki chmielu zwyczajnego działają uspokajająco i nasennie,

– kwiat lawendy lekarskiej również ma działanie uspokajające, tonizujące i sprawdza się przy zaburzeniach lękowych,

– kwiatostan lipy ma między innymi działanie relaksacyjne,

– ziele serdecznika wykazuje działanie relaksujące i przeciwlękowe,

– ziele dziurawca oprócz wspomagania w trawieniu, ma działanie przeciwdepresyjne i stosowane jest jako lek na nerwicę.

Pamiętajmy, że choć leki ziołowe są bezpieczniejsze, również zaleca się ostrożne ich zażywanie i informowanie lekarza o ich stosowaniu, gdyż mogą one wchodzić w interakcje z innymi medykamentami.

Zioła na nerwicę – praktyczny przegląd

Jak sobie pomóc samemu?

Wsparcie

W walce ze skutkami stresu pourazowego ogromną rolę odgrywa wsparcie bliskich osób. Niestety często trudno nam unieść własne problemy, dlatego zdarza się, że znajomi odsuwają się od osób z PTSD ponieważ nie potrafią lub nie wiedzą jak mogą im pomóc.

Osoby żyjące w otoczeniu chorych na zespół stresu pourazowego lub rodzina również mogą mieć trudność z uniesieniem skutków przeżytej traumy.

Wielu z nich nie potrafi pomóc choremu, choć rodzina i jej wsparcie może odegrać ogromną rolę w terapii chorego z zespołem stresu pourazowego i walce ze skutkami traumy.

Aby nie doszło do izolacji od przyjaciół i rodziny może ona poprosić ich, aby nie poruszali tematu, nie okazywali przesadnego współczucia, nie roztrząsali całej sytuacji.

Pocieszanie również nie jest najlepszym sposobem komunikacji, warto odczytywać sygnały, które wysyła osoba z PTSD i odpowiadać na jej potrzeby, gdy np. chce rozmawiać lub potrzebuje czasu, aby przeżyć swoistą żałobę.

Relaksacja

Walcząc z zespołem stresu pourazowego warto poznać różne techniki relaksacyjne, gdyż one najlepiej pokonują stres i pomagają w pokonywaniu złych myśli. Dzięki relaksowi mózg może zostać wprowadzony w stan świadomego wyłączenia aktywności myślenia.

Najlepsze techniki i ćwiczenia relaksacyjne

Aktywność fizyczna

W walce z PTSD ogromną rolę może odegrać aktywność fizyczna, która podobnie jak relaksacja pomaga zredukować stres, oderwać myśli i rozluźnić organizm. Długotrwały stres pogarsza nasze samopoczucie i odporność, a ruch, zwłaszcza na świeżym powietrzu, pomaga w poprawie naszego funkcjonowania.

Jak pokonać lęk?

Gdzie szukać pomocy?

Wiele osób nie wie, że istnieje coś takiego jak zespół stresu pourazowego i nie szuka pomocy, a swoje problemy wiąże z pogarszającym się stanem zdrowia fizycznego lub psychicznego.

PTSD bywa również traktowana przez pacjentów jako choroba wstydliwa, dlatego też wielu z nich nie zgłasza się do lekarza.

W tym przypadku ważne jest tzw. „uważne czekanie”, które polega na samoobserwacji. Jeśli zaczynamy się czuć lepiej bez niczyjej pomocy, a objawy powoli ustępują to zazwyczaj nie jest konieczna pomoc specjalisty. Jeśli natomiast nie ma poprawy lub objawy nasilają się konieczna jest wizyta u terapeuty.

Szukanie pomocy można zacząć od wizyty u lekarza rodzinnego, który skieruje nas do specjalisty lub udać się bezpośrednio do Poradni Zdrowia Psychicznego, psychiatry lub psychologa, który pomoże ocenić skalę problemu i wprowadzi odpowiednie leczenie. Wizyta u tych specjalistów nie wymaga skierowania. Często niezbędne jest tzw. przepracowanie trudnych emocji i problemów.

Jak widać zespół stresu pourazowego to bardzo złożone schorzenie, które może mieć różne stopnie nasilenia i wiązać się z wieloma innymi zaburzeniami, jak choćby ze wspomnianą depresją.

Dlatego tak ważna jest wczesna interwencja w sytuacji, gdy dostrzegamy, że objawy nie ustępują i nie wiemy, jak poradzić sobie bez pomocy specjalisty.

Źródła

• Lewis S.j., i in., (2019), The epidemiology of trauma and post-traumatic stress disorder in a representative cohort of young people in England and Wales, Lancet Psychiatry; 2019; 247-56.
• Sareen J. (2014). Posttraumatic stress disorder in adults: impact, comorbidity, risk factors, and treatment, Canadian journal of psychiatry. Revue canadienne de psychiatrie, 59(9), 460–467. https://doi.org/10.1177/070674371405900902.
• Miao, X. R., Chen, Q. B., Wei, K., Tao, K. M., & Lu, Z. J. (2018). Posttraumatic stress disorder: from diagnosis to prevention, Military Medical Research, 5(1), 32.
• Lancaster, C. L., Teeters, J. B., Gros, D. F., & Back, S. E. (2016). Posttraumatic Stress Disorder: Overview of Evidence-Based Assessment and Treatment, Journal of clinical medicine, 5(11), 105.
• Strelau, J., (2002), Kwestionariusz PTSD – wersja czynnikowa (PTSD-C): konstrukcja narzędzia do diagnozy głównych wymiarów zespołu stresu pourazowego, Przegląd Psychologiczny, 2020, Tom 45, Nr 2, 149-176.
• Gulcz, M., Polak, M., (2002), Zastosowanie terapii poznawczo-behawioralnej w leczeniu wybranych zaburzeń lękowych: zespołu lęku napadowego i PTSD, Nowiny Psychologiczne, 2, 2002.
• Valiente-Gómez, A., Moreno-Alcázar, A., Treen, D., Cedrón, C., Colom, F., Pérez, V., & Amann, B. L. (2017). EMDR beyond PTSD: A Systematic Literature Review, Frontiers in psychology, 8, 1668.